At procul extremis terrarum Caesar in oris

Martem saeuus agit non multa caede nocentem,

maxima sed fati ducibus momenta daturum.

Iure pari rector castris Afranius illis

ac Petreius erat: concordia duxit in aequas

imperium commune uices, tutelaque ualli

peruigil alterno paret custodia signo.

His praeter Latias acies erat inpiger Astur

Vettonesque leues profugique a gente uetusta

10

Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis.

Colle tumet modico lenique excreuit in altum

pingue solum tumulo; super hunc fundata uetusta

surgit Ilerda manu; placidis praelabitur undis

Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis,

saxeus ingenti quem pons amplectitur arcu

hibernas passurus aquas. At proxima rupes

signa tenet Magni; nec Caesar colle minore

castra leuat; medius dirimit tentoria gurges.

Explicat hinc tellus campos effusa patentis

20

uix oculo prendente modum, camposque coercet

Cinga rapax uetitus fluctus et litora cursu

Oceani pepulisse suo; nam gurgite mixto

qui praestat terris, aufert tibi nomen Hiberus.

Prima dies belli cessauit Marte cruento

spectandasque ducum uires numerosaque signa

exposuit. Piguit sceleris; pudor arma furentum

continuit, pariaeque et ruptis legibus unum

donauere diem; prono cum Caesar Olympo

in noctem subita circumdedit agmina fossa,

30

dum primae perstant acies, hostemque fefellit

et prope consertis obduxit castra maniplis.

Luce noua collem subito conscendere cursu,

qui medius tutam castris dirimebat Ilerdam,

imperat. Huc hostem pariter terrorque pudorque

impulit, et rapto tumulum prior agmine cepit.

His uirtus ferrumque locum promittit, at illis

ipse locus. Miles rupes oneratus in altas

nititur, aduersoque acies in monte supina

haeret et in tergum casura umbone sequentis

40

erigitur. Nulli telum uibrare uacauit,

dum labat et fixo firmat uestigia pilo,

dum scopulos stirpesque tenent atque hoste relicto

caedunt ense uiam. Vidit lapsura ruina

agmina dux equitemque iubet succedere bello

munitumque latus laeuo praeducere gyro.

Sic pedes ex facili nulloque urguente receptus,

inritus et uictor subduco Marte pependit.

Hactenus armorum discrimina; cetera bello

fata dedit uariis incertus motibus aer.

50

Pigro bruma gelu siccisque aquilonibus haerens

aethere constricto pluuias in nube tenebat.

Vrebant montana niues camposque iacentes

non duraturae conspecto sole pruinae,

atque omnis propior mergenti sidera caelo

aruerat tellus hiberno dura sereno.

Sed postquam uernus calidum Titana recepit

sidera respiciens delapsae portitor Helles,

atque iterum aequatis ad iustae pondera Librae

temporibus uicere dies, tunc sole relicto

60

Cynthia, quo primum cornu dubitanda refulsit,

exclusit borean flammasque accepit in euro.

Ille suo nubes quascumque inuenit in axe,

torsit in occiduum Nabateis flatibus orbem

et quas sentit Arabs et quas Gangetica tellus

exhalat nebulas, quicquid concrescere primus

sol patitur, quicquid caeli fuscator eoi

intulerat corus, quicquid defenderat Indos.

Incendere diem nubes oriente remotae

nec medio potuere graues incumbere mundo,

70

sed nimbi rapuere fuga. Vacat imbribus arctos

et notus, in solam Calpen fluit umidus aer.

Hic ubi iam zepbyri fines et summus Olympi

cardo tenet Tethyn, uetitae transcurrere densos

inuoluere globos, congestumque aeris atri

uix recipit spatium quod separat aethere terram.

Iamque polo pressae largos densantur in imbres

spissataeque fluunt, nec seruant fulmina flammas.

[Quamuis crebra micent, exstinguit fulgura nimbus.]

Hinc imperfecto conplectitur aera gyro

80

arcus uix ulla uariatus luce colorem

Oceanumque bibit raptosque ad nubila fluctus

pertulit et caelo defusum reddidit aequor.

Iamque Pyrenaeae, quas numquam soluere Titan

eualuit, fluxere niues, fractoque madescunt

saxa gelu. Tum, quae solitis e fontibus exit,

non habet unda uias: tam largas alueus omnis

a ripis accepit aquas. Iam naufraga campo

Caesaris arma natant, impulsaque gurgite multo

castra labant; alto restagnant flumina uallo.

90

Non pecorum raptus faciles, non pabula mersi

ulla ferunt sulci; tectarum errore uiarum

fallitur occultis sparsus populator in agris.

Iamque comes semper magnorum prima malorum

saeua fames aderat, nulloque obsessus ab hoste

miles eget; toto censu non prodigus emit

exiguam Cererem. Pro lucri pallida tabes!

Non dest prolato ieiunus uenditor auro.

Iam tumuli collesque latent, iam flumina cuncta

condidit una palus uastaque uoragine mersit.

100

Absorpsit penitus rupes ac tecta ferarum

detulit atque ipsas hausit subitisque frementis

uerticibus contorsit aquas et reppulit aestus

fortior Oceani. Nec Phoebum surgere sentit

nox subtexta polo; rerum discrimina miscet

deformis caeli facies iunctaeque tenebrae.

Sic mundi pars ima iacet, quam zona niualis

perpetuaeque premunt hiemes: non sidera caelo

ulla uidet, sterili non quidquam frigore gignit,

sed glacie medios signorum temperat ignes.

110

Sic, o summe parens mundi, sic, sorte secunda

aequorei rector, facias, Neptune, tridentis,

et tu perpetuis impendas aera nimbis,

tu remeare uetes quoscumque emiseris aestus.

Non habeant amnes decliuem ad litora cursum,

sed pelagi referantur aquis, concussaque tellus

laxet iter fluuiis; hos campos Rhenus inundet,

hos Rhodanus, uastos obliquent flumina fontis.

Riphaeas hic solue niues, hic stagna lacusque

et pigras ubicumque iacent effunde paludes

120

et miseras bellis ciuilibus eripe terras.

Sed paruo Fortuna uiri contenta pauore

plena redit, solitoque magis fauere secundi

et ueniam meruere dei. Iam rarior aer

et par Phoebus aquis densas in uellera nubes

sparserat et noctes uentura luce rubebant,

seruatoque loco rerum discessit ab astris

umor, et ima petit quicquid pendebat aquarum.

Tollere silua comas, stagnis emergere colles

incipiunt uisoque die durescere ualles.

130

Vtque habuit ripas Sicoris camposque reliquit,

primum cana salix madefacto uimine paruam

texitur in puppim caesoque inducta iuuenco

uectoris patiens tumidum supereminat amnem.

Sic Venetus stagnante Pado fusoque Britannus

nauigat Oceano; sic, cum tenet omnia Nilus,

conseritur bibula Memphitis cymba papyro.

His ratibus traiecta manus festinat utrimque

succisum curuare nemus fluuiique ferocis

incrementa timens non primis robora ripis

140

inposuit, medios pontem distendit in agros.

Ac ne quid Sicoris repetitis audeat undis,

spargitur in sulcos et scisso gurgite riuis

dat poenas maioris aquae. Postquam omnia fatis

Caesaris ire uidet celsam Petreius Ilerdam

deserit et noti diffisus uiribus orbis

indomitos quaerit populos et semper in arma

mortis amore feros et tèndit in ultima mundi.

Nudatos Caesar colles desertaque castra

conspiciens capere arma iubet nec quaerere pontem

150

nec uada, sed duris fluuium superare lacertis.

Paretur, rapuitque ruens in proelia miles,

quod fugiens timuisset iter. Mox uda receptis

membra fouent armis gelidosque a gurgite cursu

restituunt artus, donec decresceret umbra

in medium surgente die; iamque agmina summa

carpit eques, dubiique fugae pugnaeque tenentur.

Attollunt campo geminae iuga saxea rupes

ualle cauae media; tellus hinc ardua celsos

continuat colles, tutae quos inter opaco

160

anfractu latuere uiae; quibus hoste potito

faucibus emitti terrarum in deuia Martem

inque feras gentes Caesar uidet: "Ite sine ullo

ordine" ait "raptumque fuga conuertite bellum

et faciem pugnae uultusque inferte minaces,

nec liceat pauidis ignaua occumbere morte:

excipiant recto fugientes pectore ferrum."

Dixit et ad montis tendentem praeuenit hostem.

Illic exiguo paulum distantia uallo

castra locant. Postquam spatio languentia nullo

170

mutua conspicuos habuerunt lumina uultus,

[hic fratres natosque suos uidere patresque,]

deprensum est ciuile nefas. Tenuere parumper

ora metu, tantum nutu motoque salutant

ense suos; mox ut stimulis maioribus ardens

rupit amor leges, audet transcendere uallum

miles, in amplexu effusas tendere palmas.

Hospitis ille ciet nomen, uocat ille propinquum,

admonet hunc studiis consors puerilibus aetas;

nec Romanus erat qui non adgnouerat hostem.

180

Arma rigant lacrimis, singultibus oscula rumpunt,

et quamuis nullo maculatus sanguine miles,

quae potuit fecisse, timet. Quid pectora pulsas?

Quid, uaesane, gemis? Fletus quid fundis inanes

nec te sponte tua sceleri parere fateris?

Vsque adeone times, quem tu facis ipse timendum?

Classica det bello: saeuos tu neglege cantus;

signa ferat: cessa; iamiam ciuilis Erinys

concidet, et Caesar generum priuatus amabit.

Nunc ades, aeterno conplectens omnia nexu,

190

o rerum mixtique salus, Concordia, mundi

et sacer orbis amor; magnum nunc saecula nostra

uenturi discrimen habent. Periere latebrae

tot scelerum, populo uenia est erepta nocenti

agnouere suos. Pro numine fata sinistro

exigua requie tantas augentia clades!

Pax erat, et miles castris permixtus utrisque

errabat; duro concordes caespite mensas

instituunt et permixto libamina Baccho;

graminei luxere foci, iunctoque cubili

200

extrahit insomnis bellorum fabula noctes

quo primum steterint campo, qua lancea dextra

exierit. Dum quae gesserunt fortia iactant,

et dum multa negant, quod solum fata petebant,

est miseris renouata fides, atque omne futurum

creuit amore nefas. Nam postquam foedera pacis

cognita Petreio seque et sua tradita uenum

castra uidet, famulas scelerata ad proelia dextras

excitat atque hostis turba stipatus inermis

praecipitat castris iunctosque amplexibus ense

210

separat et multo disturbat sanguine pacem.

Addidit ira ferox moturas proelia uoces:

"Inmemor o pattriae, signorum oblite tuorum,

non potes hoc causae, miles, praestare, senatus

adsertor uicto redeas ut Caesare: certe

ut uincare potes. Dum ferrum incertaque fata

quique fluat multo non derit uulnere sanguis,

ibitis ad dominum damnataque signa feretis?

Vtque habeat famulos nullo discrimine Caesar,

exorandus erit! Ducibus quoque uita petita est!

220

Numquam nostra salus pretium mercesque nefandae

proditionis erit, non hoc ciuilia bella

ut uiuamus agunt. Trahimur sub nomine pacis.

Non chalybem gentes penitus fugiente metallo

eruerent, nulli uallarent oppida muri,

non sonipes in bella ferox, non iret in aequor

turrigeras classis pelago sparsura carinas,

si bene libertas umquam pro pace daretur.

Hostes nempe meos sceleri iurata nefando

sacramenta tenent; at uobis uilior hoc est

230

uestra fides, quod pro causa pugnantibus aequa

et ueniam sperare licet. Pro dira pudoris

funera! nunc toto fatorum ignarus in orbe,

Magne, paras acies mundique extrema tenentis

sollicitas reges, cum forsan foedere nostro

iam tibi sit promissa salus." Sic fatur et omnis

concussit mentes scelerumque reduxit amorem.

Sic ubi desuetae siluis in carcere cluso

mansueuere ferae et uultus posuere minaces

atque hominem didicere pati: si torrida paruus

240

uenit in ora cruor, redeunt rabiesque furorque,

adimonitaeque tument gustato sanguine fauces;

feruet et a trepido uix abstinet ira magistro.

Itur in omne nefas, et quae fortuna deorum

inuidia caeca bellorum nocte tulisset,

fecit monstra fides: inter mensasque torosque,

quae modo conplexu fouerunt, pectora caedunt;

et quamuis primo ferrum strinxere gementes,

ut dextrae iusti gladius dissuasor adhaesit,

dum feriunt, odere suos animosque labantis

250

confirmant ictu. Feruent iam castra tumultu

[et scelerum turba, rapiuntur colla parentum],

ac uelut occultum pereat scelus, omnia monstra

in faciem posuere ducum; iuuat esse nocentis.

Tu Caesar, quamuis spoliatus milite multo,

adgnoscis superos; neque enim tibi maior in aruis

Emathiis fortuna fuit nec Phocidos undis

Massiliae, Phario nec tantum est aequore gestum,

hoc siquidem solo ciuilis crimine belli

dux causae melioris eris. Polluta nefanda

260

agmina caede duces iunctis committere castris

non audent altaeque ad moenia rursus Ilerdae

intendere fugam. Campos eques obuius omnis

abstulit et siccis inclusit collibus hostem.

Tunc inopes undae praerupta cingere fossa

Caesar auet nec castra pati contingere ripas

aut circum largos curuari bracchia fontes.

Vt leti uidere uiam, conuersus in iram

praecipitem timor est. Miles non utile clausis

auxilium mactauit equos tandemque coactus

270

spe posita damnare fugam casurus in hostes

fertur. Vt effuso Caesar decurrere passu

uidit et ad certam deuotos tendere mortem,

"Tela tene iam, miles" ait "ferrumque ruenti

subtrahe: non ullo constet mihi sanguine bellum.

Vincitur haud gratis, iugulo qui prouocat hostem.

En sibi uilis adest inuisa luce iuuentus

iam damno peritura meo; non sentiet ictus,

incumbet gladiis, gaudebit sanguine fuso.

Deserat hic feruor mentes, cadat impetus amens,

280

perdant uelle mori." Sic deflagrare minaces

incassum et uetito passus languescere bello,

substituit merso dum nox sua lumina Phoebo.

Inde ubi nulla data est miscendae copia mortis,

paulatim fugit ira ferox, mentesque tepescunt;

saucia maiores animos ut pectora gestant,

dum dolor est ictusque recens et mobile neruis

conamen calidus praebet cruor ossaque nondum

adduxere cutim; si conscius ensis adacti

stat uictor tenuitque manus, tum frigidus artus

290

alligat atque animum subducto robore torpor,

postquam sicca rigens astrinxit uulnera sanguis.

Iamque inopes undae primum tellure refossa

occultos latices abstrusaque flumina quaerunt;

nec solum rastris durisque ligonibus arua,

sed gladiis fodere suis, puteusque cauati

montis ad inrigui premitur fastigia campi.

Non se tam penitus, tam longe luce relicta

merserit Asturii scrutator pallidus auri.

Non tamen aut tectis sonuerunt cursibus amnes,

300

aut micuere noui percusso pumice fontes,

antra neque exiguo stillant sudantia rore,

aut impulsa leui turbatur glarea uena.

Tunc exhausta super multo sudore iuuentus

extrahitur duris silicum lassata metallis;

quoque minus possent siccos tolerare uapores,

quaesitae fecistis aquae. Nec languida fessi

corpora sustentant epulis mensasque perosi

auxilium fecere famem. Si mollius aruum

prodidit umorem, pinguis manus utraque glaebas

310

exprimit ora super; nigro si turbida limo

conluuies immota iacet, cadit omnis in haustus

certatim obscaenos miles moriensque recepit,

quas nollet uicturus, aquas; rituque ferarum

distentas siccant pecudes, et lacte negato

sordidus exhausto sorbetur ab ubere sanguis.

Tunc herbas frondesque terunt et rore madentis

destringunt ramos et si quos palmite crudo

arboris aut tenera sucos pressere medulla.

O fortunati, fugiens quos barbarus hostis

320

fontibus inmixto strauit per rura ueneno.

Hos licet in fluuios saniem tabemque ferarum,

pallida Dictaeis, Caesar, nascentia saxis

infundas aconita palam, Romana iuuentus

non decepta bibet. Torrentur uiscera flamma,

oraque sicca rigent squamosis aspera linguis;

iam marcent uenae, nulloque umore rigatus

aeris alternos angustat pulmo meatus,

rescissoque nocent suspiria dura palato;

pandunt ora tamen nocturnumque aera captant.

330

Expectant imbres, quorum modo cuncta natabant

impulsu, et siccis uultus in nubibus haerent.

Quoque magis miseros undae ieiunia soluant,

non super arentem Meroen Cancrique sub axe,

qua nudi Garamantes arant, sedere, sed inter

stagnantem Sicorim et rapidum deprensus Hiberum

spectat uicinos sitiens exercitus amnes.

Iam domiti cessere duces, pacisque petendae

auctor damnatis supplex Afranius armis

semianimes in castra trahens hostilia turmas

340

uictoris stetit ante pedes. Seruata precanti

maiestas, non fracta malis, interque priorem

fortunam casusque nouos gerit omnia uicti,

sed ducis, et ueniam securo pectore poscit:

"Si me degeneri strauissent fata sub hoste,

non derat fortis rapiendo dextera leto.

At nunc causa mihi est orandae sola salutis,

dignum donanda, Caesar, te credere uita.

Non partis studiis agimur, nec sumpsimus arma

consiliis inimica tuis. Nos denique bellum

350

inuenit ciuile duces, causaeque priori,

dum potuit, seruata fides. Nil fata moramur:

tradimus Hesperias gentes, aperimus eoas

securumque orbis patimur post terga relicti.

Nec cruor effusus campis tibi bella peregit

nec ferrum lassaeque manus. Hoc hostibus unum,

quod uincas, ignosce tuis. Nec magna petuntur:

otia des fessis, uitam patiaris inermes

degere quam tribuis. Campis prostrata iacere

agmina nostra putes; nec enim felicibus armis

360

misceri damnata decet partemque triumphi

captos ferre tui; turba haec sua fata peregit.

Hoc petimus, uictos ne tecum uincere cogas."

Dixerat; at Caesar facilis uultuque serenus

flectitur atque usus belli poenamque remittit.

Vt primum iustae placuerunt foedera pacis,

incustoditos decurrit miles ad amnes,

incumbit ripis permissaque flumina turbat.

Continuus multis subitarum tractus aquarum

aera non passus uacuis discurrere uenis

370

artauit clusitque animam; nec feruida pestis

cedit adhuc, sed morbus egens iam gurgite plenis

uisceribus sibi poscit aquas. Mox robora neruis

et uires rediere uiris. O prodiga rerum

luxuries numquam paruo contenta paratis

et quaesitorum terra pelagoque ciborum

ambitiosa fames et lautae gloria mensae,

discite quam paruo liceat producere uitam

et quantum natura petat. Non erigit aegros

nobilis ignoto diffusus consule Bacchus,

380

non auro murraque bibunt, sed gurgite puro

uita redit; satis est populis fluuiusque Ceresque.

Heu miseri qui bella gerunt! Tunc arma relinquens

victori miles spoliato pectore tutus

innocuusque suas curarum liber in urbes

spargitur. O quantum donata pace potitos

excussis umquam ferrum uibrasse lacertis

paenituit, tolerasse sitim frustraque rogasse

prospera bella deos. Nempe usis Marte secundo

tot dubiae restant actes, tot in orbe labores;

390

ut numquam fortuna labet successibus anceps,

uincendum totiens; terras fundendus in omnis

est cruor et Caesar per tot sua fata sequendus.

Felix qui potuit mundi nutante ruina,

quo iaceat iam scire loco. Non proelia fessos

ulla uocant, certos non rumpunt classica somnos.

Iam coniunx natique rudes et sordida tecta

et non deductos recipit sua terra colonos.

Hoc quoque securis oneris fortuna remisit,

sollicitus menti quod abest fauor: ille salutis

400

est auctor, dux ille fuit. Sic proelia soli

felices nullo spectant ciuilia uoto.

Non eadem belli totum fortuna per orbem

constitit, in partes aliquid sed Caesaris ausa est.

Qua maris Adriaci longas ferit unda Salonas

et tepidum in molles zephyros excurrit Iader

illic bellaci confisus gente Curictum,

quos alit Adriaco tellus circumflua ponto,

clauditur extrema residens Antonius ora

cautus ab incursu belli, si sola recedat,

410

expugnat quae tuta, fames. Non pabula tellus

pascendis summittit equis, non proserit ullam

flaua Ceres segetem; spoliabat gramine campum

miles et attonso miseris iam dentibus aruo

castrorum siccas de caespite uulserat herbas.

Vt primum aduersae socios in litore terrae

et Basilum uidere ducem, noua furta per aequor

exquisita fugae. Neque enim de more carinas

extendunt puppesque leuant, sed firma gerendis

molibus insolito contexunt robora ductu;

420

namque ratem uacuae sustentant undique cupae,

quarum porrectis series constricta catenis

ordinibus geminis obliquas excipit alnos;

nec gerit expositum telis in fronte patenti

remigium, sed, quod trabibus circumdedit aequor,

hoc ferit et taciti praebet miracula cursus,

quod nec uela ferat nec apertas uerberet undas.

Tunc freta seruantur, dum se decliuibus undis

aestus agat refluoque mari nudentur harenae.

Iamque relabenti crescebant litora ponto:

430

missa ratis prono defertur lapsa profundo

et geminae comites. Cunctas super ardua turris

eminet et tremulis tabulata minantia pinnis.

Noluit Illyricae custos Octauius undae

confestim temptare ratem celeresque carinas

continuit, cursu crescat dum praeda secundo,

et temere ingressos repetendum inuitat ad aequor

pace maris. Sic dum pauidos formidine ceruos

claudat odoratae metuentis aera pinnae,

aut dum dispositis attollat retia uaris,

440

uenator tenet ora leuis clamosa Molossi,

Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ulli

silua cani, nisi qui presso uestigia rostro

colligit et praeda nescit latrare reperta

contentus tremulo monstrasse cubilia loro.

Nec mora, conplentur moles, auideque petitis

insula deseritur ratibus, quo tempore primas

impedit ad noctem iam lux extrema tenebras.

At Pompeianus fraudes innectere ponto

antiqua parat arte Cilix passusque uacare

450

summa freti, medio suspendit uincula ponto

et laxe fluitare sinit religatque catenas

rupis ab Illyricae scopulis. Nec prima nec illa

quae sequitur tardata ratis, sed tertia moles

haesit et ad cautes adducto fune secuta est.

Impendent caua saxa mari, ruituraque semper

stat (mirum!) moles et siluis aequor inumbrat.

Huc fractas aquilone rates summersaque pontus

corpora saepe tulit caecisque abscondit in antris;

restituit raptus tectum mare, cumque cauernae

460

euomuere fretum, contorti uerticis undae

Tauromenitanam uincunt feruore Charybdim.

Hic Opiterginis moles onerata colonis

constitit, hanc omni puppes statione solutae

circumeunt, alii rupes ac litora complent.

Vulteius tacitas sentit sub gurgite fraudes.

Dux erat ille ratis; frustra qui uincula ferro

rumpere conatus poscit spe proelia nulla

incertus qua terga daret, qua pectora bello.

Hoc tamen in casu, quantum deprensa ualebat,

470

effecit uirtus: inter tot milia captae

circumfusa rati et plenam uix inde cohortem

pugna fuit, non longa quidem; nam condidit umbra

nox lucem dubiam, pacemque habuere tenebrae.

Tunc sic attonitam uenturaque fata pauentem

rexit magnanima Vulteius uoce cohortem:

"Libera non ultra parua quam nocte iuuentus,

consulite extremis angusto in tempore rebus.

Vita breuis nulli superest qui tempus in illa

quaerendae sibi mortis habet, nec gloria leti

480

inferior, iuuenes, admoto occurrere fato.

Omnibus incerto uenturae tempore uitae

par animi laus est et quos speraueris annos

perdere et extremae momentum abrumpere lucis,

arcessas dum fata manu; non cogitur ullus

uelle mori. Fuga nulla patet, stant undique nostris

intenti ciues iugulis: decernite letum

et metus omnis abest; cupias quodcumque necesse est.

Non tamen in caeca bellorum nube cadendum est,

aut cum permixtas acies sua tela tenebris

490

inuoluent: conferta iacent cum corpora campo,

in medium mors omnis abit, perit obruta uirtus.

Nos in conspicua sociis hostique carina

constituere dei. Praebebunt aequora testes,

praebebunt terrae, summis dabit insula saxis,

spectabunt geminae diuerso litore partes.

Nescio quod nostris magnum et memorabile fatis

exemplum, Fortuna, paras. Quaecumque per aeuum

exhibuit monumenta fides seruataque ferro

militiae pietas, transisset nostra iuuentus;

500

namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar,

esse parum scimus; sed non maiora supersunt

obsessis, tanti quae pignora demus amoris.

Abscidit nostrae multum fors inuida laudi,

quod non cum senibus capti natisque tenemur.

Indomitos sciat esse uiros timeatque furentis

et morti faciles animos et gaudeat hostis

non plures haesisse rates. Temptare parabunt

foederibus turpique uolent corrumpere uita.

O utinam, quo plus habeat mors unica famae,

510

promittant ueniam, iubeant sperare salutem,

ne nos, cum calido fodiemus uiscera ferro,

desperasse putent. Magna uirtute merendum est,

Caesar ut amissis inter tot milia paucis

hoc damnum clademque uocet. Dent fata recessum

emittantque licet, uitare instantia nolim.

Proieci uitam, comites, totusque futurae

mortis agor stimulis; furor est. Agnoscere solis

permissum quos iam tangit uicinia fati,

uicturosque dei celant, ut uiuere durent,

520

felix esse mori." Sic cunctas sustulit ardor

nobilium mentes iuuenum: cum sidera caeli

ante ducis uoces oculis umentibus omnes

adspicerent flexoque Ursae temone pauerent,

idem, cum fortes animos praecepta subissent,

optauere diem. Nec segnis uergere ponto

tunc erat astra polus; nam sol Ledaea tenebat

sidera, uicino cum lux altissima Cancro est;

nox tum Thessalicas urgebat parua sagittas.

Detegit orta dies stantis in rupibus Histros

530

pugnacesque mari Graia cum classe Liburnos.

Temptauere prius suspenso uincere bello

foederibus, fieret captis si dulcior ipsa

mortis uita mora. Stabat deuota iuuentus

damnata iam luce ferox securaque pugnae

promisso sibi fine manu, nullique tumultus

excussere uiris mentes ad summa paratas,

innumerasque simul pauci terraque marique

sustinuere manus; tanta est fiducia mortis.

Vtque satis bello uisum est fluxisse cruoris,

540

uersus ab hoste furor. Primus dux ipse carinae

Vulteius iugulo poscens iam fata retecto

"Ecquis" ait "iuuenum est, cuius sit dextra cruore

digna meo certaque fide per uulnera nostra

testetur se uelle mori?" Nec plura locuto

uiscera non unus iamdudum transigit ensis.

Conlaudat cunctos, sed eum cui uulnera prima

debebat grato moriens interficit ictu.

Concurrunt alii totumque in partibus unis

bellorum fecere nefas. Sic semine Cadmi

550

emicuit Dircaea cohors ceciditque suorum

uulneribus dirum Thebanis fratribus omen;

Phasidos et campis insomni dente creati

terrigenae missa magicis e cantibus ira

cognato tantos implerunt sanguine sulcos,

ipsaque inexpertis quod primum fecerat herbis,

expauit Medea nefas. Sic mutua pacti

fata cadunt iuuenes, minimumque in morte uirorum

mors uirtutis habet; pariter sternuntque caduntque

uulnere letali; nec quemquam dextra fefellit,

560

cum feriat moriente manu. Nec uulnus adactis

debetur gladiis: percussum est pectore ferrum,

et iuguli pressere manum. Cum sorte cruenta

fratribus incurrant fratres natusque parenti,

haut trepidante tamen toto cum pondere dextra

exegere enses. Pietas ferientibus una

non repetisse fuit. Iam latis uiscera lapsa

semianimes traxere foris multumque cruorem

infudere mari. Despectam cernere lucem

uictoresque suos uultu spectare superbo

570

et mortem sentire iuuat. Iam strage cruenta

conspicitur cumulata ratis bustisque remittunt

corpora uictores ducibus mirantibus, ulli

esse ducem tanti. Nullam maiore locuta est

ore ratem totum discurrens Fama per orbem.

Non tamen ignauae post haec exempla uirorum

percipient gentes quam sit non ardua uirtus

seruitium fugisse manu. Sed regna timentur

ob ferrum, et saeuis libertas uritur armis,

ignorantque datos, ne quisquam seruiat, enses.

580

Mors, utinam pauidos vitae subducere nolles

sed uirtus te sola daret!

                                        Non segnior illo

Marte fuit qui tum Libycis exarsit in aruis.

Namque rates audax Lilybaeo litore soluit

Curio nec forti uelis aquilone recepto

inter semirutas magnae Carthaginis arces

et Clupeam tenuit stationis litora notae

primaque castra locat cano procul aequore, qua se

Bagrada lentus agit siccae sulcator harenae.

Inde petit tumulos exesasque undique rupes,

590

Antaei quas regna uocat non uana uetustas.

Nominis antiqui cupientem noscere causas

cognita per multos docuit rudis incola patres:

"Nondum post genitos tellus effeta gigantas

terribilem Libycis partum concepit in antris;

nec tam iusta fuit terrarum gloria Typhon

aut Tityos Briareusque ferox, caeloque pepercit

quod non Phlegraeis Antaeum sustulit aruis.

Hoc quoque tam uastas cumulauit munere uires

terra sui fetus, quod, cuni tetigere parentem,

600

iam defecta uigent renouato robore membra.

Haec illi spelunca domus; latuisse sub alta

rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones;

ad somnos non terga ferae praebere cubile

adsuerunt, non silua torum, uiresque resumit

in nuda tellure iacens. Periere coloni

aruorum Libyae, pereunt quos appulit aequor

auxilioque diu uirtus non usa cadendi

terrae spernit opes: inuictus robore cunctis,

quamuis staret, erat. Tandem uulgata cruenti

610

fama mali terras monstris aequorque leuantem

magnanimum Alciden Libycas exciuit in oras.

Ille Cleonaei proiecit terga leonis,

Antaeus Libyci; perfundit membra liquore

hospes Olympiacae seruato more palaestrae,

ille parum fidens pedibus contingere matrem

auxilium membris calidas infudit harenas.

Conseruere manus et multo bracchia nexu;

colla diu grauibus frustra temptata lacertis,

immotumque caput fixa cum fronte tenetur;

620

miranturque habuisse parem. Nec uiribus uti

Alcides primo uoluit certamine totis

exhausitque uirum, quod creber anhelitus illi

prodidit et gelidus fesso de corpore sudor.

Tunc ceruix lassata quati, tunc pectore pectus

urgueri, tunc obliqua percussa labare

crura manu. Iam terga uiri cedentia uictor

alligat et medium conpressis ilibus artat

inguinaque insertis pedibus distendit et omnem

explicuit per membra uirum. Rapit arida tellus

630

sudorem: calido conplentur sanguine uenae,

intumuere tori, totosque induruit artus

Herculeosque nouo laxauit corpore nodos.

Constitit Alcides stupefactus robore tanto

nec sic Inachiis, quamuis rudis esset, in undis

desectam timuit reparatis anguibus hydram.

Conflixere pares, telluris uiribus ille,

ille suis. Numquam saeuae sperare nouercae

plus licuit; uidet exhaustos sudoribus artus

ceruicemque uiri siccam, cum ferret Olympum.

640

Vtque iterum fessis iniecit bracchia membris,

non expectatis Antaeus uiribus hostis

sponte cadit maiorque accepto robore surgit.

Quisquis inest terris, in fessos spiritus artus

egeritur, tellusque uiro luctante laborat.

Vt tandem auxilium tactae prodesse parentis

Alcides sensit, "Standum est tibi", dixit "et ultra

non credere solo sternique uetabere terra,

haerebis pressis intra mea pectora membris,

huc, Antaee, cades." Sic fatus sustulit alte

650

nitentem in terras iuuenem. Morientis in artus

non potuit nati tellus permittere uires:

Alcides medio tenuit iam pectora pigro

stricta gelu terrisque diu non credidit hostem.

Hinc, aeui ueteris custos, famosa uetustas

miratrixque sui signauit nomine terras.

Sed maiora dedit cognomina collibus istis,

Poenum qui Latiis reuocauit ab arcibus hostem,

Scipio. Nam sedes Libyca tellure potito

haec fuit. En veteris cernis uestigia ualli;

660

Romana hos primum tenuit uictoria campos."

Curio laetatus, tamquam fortuna locorum

bella gerat seruetque ducum sibi fata priorum,

felici non fausta loco tentoria ponens

indulsit castris et collibus abstulit omen

sollicitatque feros non aequis uiribus hostis.

Omnis Romanis quae cesserat Africa signis,

tunc Vari sub iure fuit, qui robore quamquam

confisus Latio regis tamen undique uires

exciuit, Libyae gentis, extremaque mundi

670

signa suum comitata Iubam. Non fusior ulli

terra fuit domino:qua sunt longissima regni,

cardine ab occiduo uicinus Gadibus Atlas

terminat, a medio confinis Syrtibus Hammon;

at qua lata iacet, uasti plaga feruida regni

distinet Oceanum zonaeque exusta calentis.

Sufficiunt spatio populi: tot castra secuntur

Autololes Numidaeque uagi semperque paratus

inculto Gaetulus equo, tum concolor Indo

Maurus, inops Nasamon, mixti Garamante perusto

680

Marmadae uo1ucres aequaturusque sagittas

Medorum, tremulum cum torsit missile, Mazax

et gens quae nudo residens Massylia dorso

ora leui flectit frenorum nescia uirga,

et solitus uacuis errare mapalibus Afer

uenator, ferrique simul fiducia non est,

uestibus iratos laxis operire leones.

Nec solum studiis ciuilibus arma parabat,

priuatae sed bella dabat Iuba concitus irae.

Hunc quoque, quo superos humanaque polluit, anno

690

lege tribunicia solio depellere auorum

Curio temptarat Libyamque auferre tyranno,

dum regnum te, Roma, facit. Memor ille doloris

hoc bellum sceptri fructum putat esse retenti.

Hac igitur regis trepidat iam Curio fama,

et quod Caesareis numquam deuota iuuentus

illa nimis castris nec Rheni miles in undis

exploratus erat, Corfini captus in arce;

infidusque nouis ducibus dubiusque priori

fas utrumque putat. Sed postquam languida segni

700

cernit cuncta metu nocturnaque munia ualli

desolata fuga, trepida sic mente profatur:

"Audendo magnus tegitur timor, arma capessam

ipse prior, campum miles descendat in aequum,

dum meus est; uariam semper dant otia mentem.

Eripe consilium pugna; cum dira uoluptas

ense subit presso, galeae texere pudorem,

quis conferre duces meminit? quis pendere causas?

Qua stetit, inde fauet; ueluti fatalis harenae

muneribus non ira uetus concurrere cogit

710

productos, odere pares." Sic fatus apertis

instruxit campis acies; quem blanda futuris

deceptura malis belli fortuna recepit.

Nam pepulit Varum campo nudataque foeda

terga fuga, donec uetuerunt castra, cecidit.

Tristia sed postquam superati proelia Vari

sunt audita Iubae, laetus quod gloria belli

sit rebus seruata suis, rapit agmina furtim

obscuratque suam per iussa silentia famam

hoc solum metuens incauto ab hoste, timeri.

720

Mittitur, exigua qui proelia prima lacessat

eliciatque manu, Numidis a rege socundus,

ut sibi commissi simulator Sabbura belli;

ipse caua regni uires in ualle retentat:

aspidas ut Pharias cauda sollertior hostis

ludit et iratas incerta prouocat umbra

obliquusque caput uanas serpentis in auras

effusae tuto conprendit guttura morsu

letiferam citra saniem; tunc inrita pestis

exprimitur, faucesque fluunt pereunte ueneno.

730

Fraudibus euentum dederat fortuna, feroxque

non exploratis occulti uiribus hostis

Curio nocturnum castris erumpere cogit

ignotisque equitem late decurrere campis.

Ipse sub aurorae primos excedere motus

signa iubet castris multum frustraque rogatus,

ut Libycas metuat fraudes infectaque semper

Punica bella dolis. Leti fortuna propinqui

tradiderat fatis iuuenem, bellumque trahebat

auctorem ciuile suum. Super ardua ducit

740

saxa, super cautes abrupto limite signa,

cum procul e summis conspecti collibus hostes.

Fraude sua cessere parum, dum colle relicto

effusam patulis aciem committeret aruis:

ille fugam credens simulatae nescius artis,

ut uictor, mersos aciem deiecit in agros.

Tunc primum patuere doli, Numidaeque fugaces

undique conpletis clauserunt montibus agmen.

Obstipuit dux ipse simul perituraque turba.

Non timidi petiere fugam, non proelia fortes:

750

quippe ubi non sonipes motus clangore tubarum

saxa quatit pulsu rigidos uexantia frenos

ora terens spargitque iubas et subrigit aures

incertoque pedum pugnat non stare tumultu;

fessa iacet ceruix, fumant sudoribus artus,

oraque proiecta squalent arentia lingua,

pectora rauca gemunt quae creber anhelitus urget,

et defecta grauis longe trahit ilia pulsus,

siccaque sanguineis durescit spuma lupatis.

Iamque gradum neque uerberibus stimulisque coacti

760

nec quamuis crebris iussi calcaribus addunt;

uulneribus coguntur equi, nec profuit ulli

cornipedis rupisse moras; neque enim impetus ille

incursusque fuit: tantum perfertur ad hostem

et spatium iaculis oblato uulnere donat.

At uagus Afer equos ut priinum emisit in agmen,

tunc campi tremuere sono, terraque soluta,

quantus Bistonio torquetur turbine puluis,

acra nube sua texit traxitque tenebras.

Vt uero in pedites fatum miserabile belli

770

incubuit, nullo dubii discrimine Martis

ancipites steterunt casus, sed tempora pugnae

mors tenuit; neque enim licuit procurrere contra

et miscere manus. Sic undique saepta iuuentus

comminus obliquis et rectis eminus hastis

obruitur, non uulneribus nec sanguine solum,

telorum nimbo peritura et pondere ferri.

Ergo acies tantae paruum spissantur in orbem,

ac, si quis metuens medium correpsit in agmen,

uix inpune suos inter conuertitur enses;

780

densaturque globus, quantum pede prima relato

constrinxit gyros acies. Non arma mouendi

iam locus est pressis, stipataque membra teruntur;

frangitur armatum conliso pectore pectus.

Non tam laeta tulit uictor spectacula Maurus

quam fortuna dabat; fluuios non ille cruoris

membrorumque uidet lapsum et ferientia terram

corpora: conpressum turba stetit omne cadauer.

Excitet inuisas dirae Carthaginis umbras

inferiis fortuna nouis, ferat ista cruentus

790

Hannibal et Poeni tam dira piacula manes.

Romanam, superi, Libyca tellure ruinam

Pompeio prodesse nefas uotisque senatus!

Africa nos potius uincat sibi. Curio fusas

ut uidit campis acies et cernere tantas

permisit clades conpressus sanguine puluis,

non tulit adflictis animam producere rebus

aut sperare fugam ceciditque in strage suorum

inpiger ad letum et fortis uirtute coacta.

Quid nunc rostra tibi prosunt turbata forumque,

800

unde tribunicia plebeius signifer arce

arma dabas populis? quid prodita iura senatus

et gener atque socer bello concurrere iussi?

Ante iaces quam dira duces Pharsalia confert,

spectandumque tibi bellum ciuile negatum est.

Has urbi miserae uestro de sanguine poenas

ferre datis, luitis iugulo sic arma, potentes.

Felix Roma quidem ciuisque habitura beatos,

si libertatis superis tam cura placeret,

quam uindicta placet! Libycas en nobile corpus

810

pascit aues, nullo contectus Curio busto.

At tibi nos, quando non proderit ista silere,

a quibus omne aeui senium sua fama repellit,

digna damus, iuuenis, meritae praeconia uitae.

Haut alium tanta ciuem tulit indole Roma

aut cui plus leges deberent recta sequenti.

Perdita tunc Vrbi nocuerunt saecula, postquam

ambitus et luxus et opum metuenda facultas

transuerso mentem dubiam torrente tulerunt;

momentumque fuit mutatus Curio rerum,

820

Gallorum captus spoliis et Caesaris auro.

Ius licet in iugulos nostros sibi fecerit ensis

Sulla potens Mariusque ferox et Cinna cruentus

Caesareaeque domus series, cui tanta potestas

concessa est? Emere omnes, hic uendidit Vrbem.

Indice Libri - Freenfo.net