Iam super Herculeas fauces nemorosaque Tempe
Haemoniae deserta petens dispendia siluae,
cornipedem exhaustum cursu stimulisque negantem
Magnus agens, incerta fugae uestigia turbat
inplicitasque errore uias. Pauet ille fragorem
motorum uentis nemorum, comitumque suorum
qui post terga redit trepidum laterique timentem
exanimat. Quamuis summo de culmine lapsus,
nondum uile sui pretium scit sanguinis esse
10seque, memor fati, tantae mercedis habere
credit adhuc iugulum quantam pro Caesaris ipse
auulsa ceruice daret. Deserta sequentem
non patitur tutis fatum celare latebris
clara uiri facies. Multi, Pharsalica castra
cum peterent nondum fama prodente ruinas,
occursu stupuere ducis, uertigine rerum
attoniti; cladisque suae uix ipso fidelis
auctor erat. Grauis est Magno quicumque malorum
testis adest. Cunctis ignotus gentibus esse
20mallet et obscuro tutus transire per urbes
nomine; sed poenas longi Fortuna fauoris
exigit a misero, quae tanto pondere famae
res premit aduersas fatisque prioribus urget.
Nunc festinatos nimium sibi sentit honores
actaque lauriferae damnat Sullana iuueniae;
nunc et Corycias classes et Pontica signa
deiectum meminisse piget. Sic longius aeuum
destruit ingentis animos et uita superstes
imperio; nisi summa dies cum fine bonorum
30adfuit et celeri praeuertit tristia leto,
dedecori est fortuna prior. Quisquamne secundis
tradere se fatis audet nisi morte parata?
Litora contigerat per quae Peneius amnis
Emathia iam clade rubens exibat in aequor.
Inde ratis trepidum, uentis ac fluctibus impar,
flumineis uix tuta uadis, euexit in altum:
cuius adhuc remis quatitur Corcyra sinusque
Leucadii, Cilicum dominus terraeque Liburnae,
exiguam uector pauidus correpsit in alnum.
40Conscia curarum secretae in litora Lesbi
flectere uela iubet, qua tunc tellure latebas
maestior, in mediis quam si, Cornelia, campis
Emathiae stares. Tristes praesagia curas
exagitant, trepida quatitur formidine somnus,
Thessaliam nox omnis habet; tenebrisque remotis
rupis in abruptae scopulos extremaque curris
litora; prospiciens fluctus, nutantia longe
semper prima uides uenientis uela carinae,
quaerere nec quicquam de fato coniugis audes.
50En ratis, ad uestros quae tendit carbasa portus!
Quid ferat ignoras; sed nunc tibi summa pauoris.
nuntius armorum tristis rumorque sinister,
uictus adest coniux. Quid perdis tempora luctus?
Cum possis iam flere, times! Tunc puppe propinqua
prosiluit crimenque deum crudele notauit,
deformem pallore ducem uultusque prementem
canitiem atque atro squalentis puluere uestis.
Obuia nox miserae caelum lucemque tenebris
abstulit, atque animam clusit dolor; omnia neruis
60membra relicta labant, riguerunt corda, diuque
spe mortis decepta iacet. Iam fune ligato
litoribus lustrat uacuas Pompeius harenas.
Quem postquam propius famulae uidere fideles,
non ultra gemitus tacitos incessere fatum
permisere, frustraque attollere terra
semianimem conantur eram, quam pectore Magnus
ambit et adstrictos refouet complexibus artus.
Coeperat in summum reuocato sanguine corpus
Pompei sentire manus maestamque mariti
70posse pati faciem; prohibet succumbere fatis
Magnus et inmodicos castigat uoce dolores:
"Nobile cur robur fortunae uulnere primo
femina tantorum titulis insignis auorum
frangis? Habes aditum mansurae in saecula famae:
laudis in hoc sexu non legum iura nec arma,
unica materia est coniux miser. Erige mentem,
et tua cum fatis pietas decertet, et ipsum
quod sum uictus ama; nunc sum tibi gloria maior,
a me quod fasces et quod pia turba senatus
80tantaque discessit regum manus. Incipe Magnum
sola sequi. Deformis adhuc uiuente marito
summus et augeri uetitus dolor: ultima debet
esse fides lugere uirum. Tu nulla tulisti
bello damna meo: uiuit post proelia Magnus,
sed fortuna perit; quod defles, illud amasti."
Vocibus his correpta uiri uix aegra leuauit
membra solo, talis gemitu rumpente querellas:
"O utinam in thalamos inuisi Caesaris issem
infelix coniux et nulli laeta marito!
90Bis nocui mundo; me pronuba ducit Erinys
Crassorumque umbrae, deuotaque manibus illis
Assyrios in castra tuli ciuilia casus,
praecipitesque dedi populos cunctosque fugaui
a causa meliore deos. O maxime coniux,
o thalamis indigne meis, hoc iuris habebat
in tantum fortuna caput! Cur impia nupsi,
si miserum factura fui? Nunc accipe poenas,
sed quas sponte luam. Quo sit tibi mollius aequor,
certa fides regum totusque paratior orbis,
100sparge mari comitem. Mallem felicibus armis
dependisse caput; nunc clades denique lustra,
Magne, tuas. Vbicumque iaces, ciuilibus armis
nostros ulta toros, ades huc atque exige poenas,
Iulia crudelis, placataque paelice caesa
Magno parce tua." Sic fata iterumque refusa
coniugis in gremium, cunctorum lumina soluit
in lacrimas. Duri flectuntur pectora Magni,
siccaque Thessaliae confudit lumina Lesbos.
Tunc Mytilenaeum pleno iam litore uulgus
110adfatur Magnum: "Si maxima gloria nobis
semper erit tanti pignus seruasse mariti,
tu quoque deuotos sacro tibi foedere muros,
oramus, sociosque lares dignere uel una
nocte tua: fac, Magne, locum, quem cuncta reuisant
saecula, quem ueniens hospes Romanus adoret.
Nulla tibi subeunda magis sunt moenia uicto:
omnia uictoris possunt sperare fauorem,
haec iam crimen habent. Quid, quod iacet insula ponto?
Caesar eget ratibus: procerum pars magna coibit
120Certa loci; noto reparandum est litore fatum,
Accipe templorum cultus aurumque deorum;
accipe, si terris, si puppibus ista iuuentus
aptior est; tota, quantum ualet, utere Lesbo.
[Accipe: ne Caesar rapiat, tu uictus habeto.]
Hoc solum crimen meritae bene detrahe terrae,
ne nostram uideare fidem felixque secutus
et damnasse miser." Tali pietate uirorum
laetus in aduersis et mundi nomine gaudens
esse fidem: "Nullum toto mihi", dixit, "in orbe
130gratius esse solum non paruo pignore uobis
ostendi; tenuit nostros hac obside Lesbos
adfectus; hic sacra domus carique penates,
hic mihi Roma fuit. Non ulla in litora puppem
ante dedi fugiens, saeui cum Caesaris iram
iam scirem meritam seruata coniuge Lesbon,
non ueritus tantam ueniae committere uobis
materiam. Sed iam satis est fecisse nocentes.
Fata mihi totum mea sunt agitanda per orbem.
Heu nimium felix aeterno nomine Lesbos,
140siue doces populos regesque admittere Magnum,
seu praestas mihi sola fidem. Nam quaerere certum est
fas quibus in terris, ubi sit scelus. Accipe, numen,
si quod adhuc mecum est, uotorum extrema meorum:
da similis Lesbo populos, qui Marte subactum
non intrare suos infesto Caesare portus,
non exire uetent." Dixit maestamque carinae
inposuit comitem. Cunctos mutare putares
tellurem patriaeque solum: sic litore toto
plangitur, infestae tenduntur in aethera dextrae;
150Pompeiumque minus, cuius fortuna dolorem
mouerat, ast illam, quam toto tempore belli
ut ciuem uidere suam, discedere cernens
ingemuit populus; quam uix, si castra mariti
uictoris peteret, siccis dimittere matres
iam poterant oculis: tanto deuinxit amore
hos pudor, hos probitas castique modestia uultus,
quod summissa animis, nulli grauis hospita turbae
stantis adhuc fati uixit quasi coniuge uicto.
Iam pelago medios Titan demissus ad ignes
160nec quibus abscondit nec si quibus exerit orbem
totus erat: uigiles Pompei pectore curae
nunc socias adeunt Romani foederis urbes
et uarias regum mentes, nunc inuia mundi
arua super nimios soles austrumque iacentis.
Saepe labor maestus curarum odiumque futuri
proiecit fessos incerti pectoris aestus,
rectoremque ratis de cunctis consulit astris,
unde notet terras, quae sit mensura secandi
aequoris in caelo, Syriam quo sidere seruet,
170aut quotus in Plaustro Libyam bene dirigat ignis.
Doctus ad haec fatur taciti seruator Olympi:
"Signifero quaecumque fluunt labentia caelo,
numquam stante polo miseros fallentia nautas,
sidera non sequimur; sed qui non mergitur undis
axis inocciduus gemina clarissimus arcto,
ille regit puppes. Hic cum mini semper in altum
surget et instabit summis minor Vrsa ceruchis,
Bosporon et Scythiae curuantem Iitora Pontum
spectamus. Quicquid descendet ab arbore summa
180Arctophylax propiorque mari Cynosura feretur,
in Syriae portus tender ranis. Inde Canopos
excipit australi caelo contenta uagari,
stella timens borean; illa quoque perge sinistra
trans Pharon, in medio tanget ratis aequore Syrtim.
Sed quo uela dari, quo nunc pede carbasa tendi
nostra iubes?" Dubio contra cui pectore Magnus
"Hoc solum toto" respondit "in aequore serua,
ut sit ab Emathiis semper tua longius oris
puppis et Hesperiam pelago caeloque relinquas;
190cetera da uentis. Comitem pignusque recepi
depositum: tunc certus eram quae litora uellem,
nunc portum fortuna dabit." Sic fatur; at ille
iusto uela modo pendentia cornibus aequis
torsit et in laeuum puppim dedit, utque secaret,
quas Asinae cautes et quas Chios asperat, undas,
hos dedit in proram, tenet hos in puppe rudentis.
Aequora senserunt motus aliterque secante
iam pelagus rostro nec idem spectante carina
mutauere sonum. Non sic moderator equorum,
200dexteriore rota laeuum cum circumit axem,
cogit inoffensae currus accedere metae.
Ostendit terras Titan et sidera texit.
Sparsus ab Emathia fugit quicumque procella,
adsequitur Magnum, primusque a litore Lesbi
occurrit natus, proceium mox turba fidelis;
nam neque deiecto fatis acieque fugato
abstulerat Magno reges fortuna ministros;
terrarum dominos et sceptra Eoa tenentis
exul habet comites. Iubet ire in deuia mundi
210Deiotarum, qui sparsa ducis uestigia legit.
"Quando" ait "Emathiis amissus cladibus orbis,
qua Romanus erat, superest, fidissime regum,
Eoam temptare fidem populosque bibentis
Euphraten et adhuc securum a Caesare Tigrim.
Ne pigeat Magno quaerentem fata remotas
Medorum penetrare domos Scythicosque recessus
et totum mutare diem uocesque superbo
Arsacidae perferre meas: "Si foedera nobis
prisca manent mihi per Latium iurata Tonantem,
220per uestros astricta magos, implete pharetras
Armeniosque arcus Geticis intendite neruis;
si uos, o Parthi, peterem cum Caspia claustra
et sequerer duros aeterni Martis Alanos,
passus Achaemeniis late decurrere campis
in tutam trepidos numquam Babylona coegi:
arua super Cyri Chaldaeique ultima regni,
qua rapidus Ganges et qua Nysaeus Hydaspes
accedunt pelago, Phoebi surgentis ab igne
iam propior quam Persis eram; tamen omnia uincens
230sustinui nostris uos tantum desse triumphis,
solusque e numero iegum telluris Eoae
ex aequo me Parthus adit. Nec munere Magni
stant semel Arsacidae. Quis enim post uulnera cladis
Assyriae iustas Latii compescuit iras?
Tot meritis obstricta meis nunc Parthia ruptis
excedat claustris uetitam per saecula ripam
Zeugmaque Pellaeum. Pompeio uincite, Parthi,
Uinci Rama uolet." Regem parere iubenti
ardua non piguit, positisque insignibus aulae
240egreditur famulo raptos indutus amictus.
In dubiis tutum est inopem simulare tyranno;
quanto igitur mundi dominis securius aeuum
uerus pauper agit! Dimisso in litore rege,
ipse per Icariae scopulos Ephesonque relinquens
et placidi Colophona maris spumantia paruae
radit saxa Sami; spirat de litore Coo
aura fluens; Gnidon inde fugit claramque relinquit
Sole Rhodon magnosque sinus Telmessidos undae
conpensat media pelagi. Pamphylia puppi
250occurrit tellus, nec se committere muris
ausus adhuc ullis, te primum, parua Phaselis,
Magnus adit; nam te metui uetat incola rarus
exhaustaeque domus populis, maiorque carinae
quam tua turba fuit. Tendens hinc carbasa rursus
iam Taurum Tauroque uidet Dipsunta cadentem.
Crederet hoc Magnus, pacem cum praestitit undis,
et sibi consultum? Cilicum per litora tutus
parua puppe fugit. Sequitur pars magna senatus
ad profugum collecta ducem, paruisque Syhedris,
260quo portu mittitque rates recipitque Selinus,
in procerum coetu tandem maesta ora resoluit
uocibus his Magnus: "Comites bellique fugaeque
atque instar patriae, quamuis in litore nudo,
in Cilicum terra, nullis circumdatus armis
consultem rebusque nouis exordia quaeram,
ingentis praestate animos. Non omnis in aruis
Emathiis cecidi, nec sic mea fata premuntur
ut nequeam releuare caput cladesque receptas
excutere. An Libycae Marium potuere ruinae
270erigere in fasces et plenis reddere fastis:
me pulsum leuiore manu Fortuna tenebit?
Mille meae Graio uoluuntur in aequore puppes,
mille duces; sparsit potius Pharsalia nostras,
quam subuertit, opes. Sed me uel sola tueri
fama potest rerum, toto quas gessimus orbe,
et nomen quod mundus amat. Vos pendite regna
uiribus atque fide, Libyam, Parthosque Pharonque,
quemnam Romanis deceat succurrere rebus.
Ast ego curarum uobis arcana mearum
280expromam mentisque meae quo pondera uergant.
Aetas Niliaci nobis suspecta Tyranni est:
ardua quippe fides robustos exigit annos.
Hinc anceps dubii terret sollertia Mauri;
namque memor generis Carthaginis impia proles
inminet Hesperiae, multusque in pectore uano est
Hannibal, obliquo maculat qui sanguine regnum
et Numidas contingit auos; iam supplice Varo
intumuit uiditque loco Romana secundo.
Quare agite Eoum, comites, properemus in orbem.
290Diuidit Euphrates ingentem gurgite mundum,
Caspiaque inmensos seducunt claustra recessus,
et polus Assyrias alter noctesque diesque
uertit, et abruptum nostro mare discolor unda
Oceanusque suus. Regnandi sola uoluptas;
celsior in campo sonipes et fortior arcus,
nec puer aut senior letalis tendere neruos
segnis, et a nulla mors est incerta sagitta.
Primi Pellaeas arcu fregere sarisas
Bactraque Medorum sedem, murisque superbam
300Assyrias Babylona domos. Nec pila timentur
nostra nimis Parthis, audentque in bella uenire
experti Scythicas Crasso pereunte pharetras.
Spicula nec solo spargunt fidentia ferro,
stridula sed multo saturantur tela ueneno;
uulnera parua nocent, fatumque in sanguine summo est.
O utinam non tanta mihi fiducia saeuis
esset in Arsacidis! Fatis nimis aemula nostris
fata mouent Medos, multumque in gente deorum est.
Effundam populos alia tellure reuulsos
310excitosque suis immittam sedibus ortus.
Quod si nos Eoa fides et barbara fallent
foedera, uulgati supra commercia mundi
naufragium Fortuna ferat: non regna precabor
quae feci. Sat magna feram solacia mortis,
orbe iacens alio, nihil haec in membra cruente,
nil socerum fecisse pie. Sed cuncta reuoluens
uitae fana meae, semper uenerabilis illa
orbis parte fui; quantus Maeotida supra,
quantus aput Tanaim toto conspectus in ortu!
320Quas magis in terras nostrum felicibus actis
nomen abit aut unde redit maiore triumpho?
Roma, faue coeptis; quid enim tibi laetius umquam
praestiterint superi, quam, si ciuilia Partho
milite bella geras, tantam consumere gentem
et nostris miscere malis? Cum Caesaris arma
concurrent Medis, aut me fortuna necesse est
uindicet aut Crassos."
Sic fatus murmure sentit
consilium damnasse uiros; quos Lentulus omnis
uirtutis stimulis et nobilitate dolendi
330praecessit dignasque tulit modo consule uoces:
"Sicine Thessalicae mentem fregere ruinae?
Vna dies mundi damnauit fata? secundum
Emathiam lis tanta datur? iacet omne cruenti
uulneris auxilium? solos tibi, Magne, reliquit
Parthorum fortuna pedes? Quid transfuga mundi,
terrarum totos tractus caelumque perosus,
auersosque polos alienaque sidera quaeris,
Chaldaeos culture focos et barbara sacra,
Parthorum famulus? quid causa obtenditur armis
340libertatis amor? miserum quid decipis orbem,
si seruire potes? Te, quem Romana regentem
horruit auditu, quem captos ducere reges
uidit ab Hyrcanis Indoque a litore siluis,
deiectum fatis, humilem fractumque uidebit
extolletque animos Latium uesanus in orbem,
se simul et Romam Pompeio supplice mensus?
Nil animis fatisque tuis effabere dignum;
exiget ignorans Latiae commercia linguae
ut lacrimis se, Magne, roges. Patimurne pudoris
350hoc uulnus, clades ut Parthia uindicet ante
Hesperias quam Roma suas? Ciuilibus armis
elegit te nempe ducem: quid uulnera nostra
in Scythicos spargis populos cladesque latentes?
quid Parthos transire doces? Solacia tanti
perdit Roma mali, nullos admittere reges,
sed ciui seruire sua. Iuuat ire per orbem
ducentem saeuas Romana in moenia gentes
signaque ab Euphrate cum Crassis capta sequentem?
Qui solus regum fato celante fauorem
360defuit Emathiae, nunc tantas ille lacesset
auditi uictoris opes aut iungere fata
tecum, Magne, uolet? Non haec fiducia genti est:
omnis in arctois populus quicumque pruinis
nascitur, indomitus bellis et mortis amator;
quicquid ad Eoos tractus mundique teporem
ibitur, emollit gentes clementia caeli.
Illic et laxas uestes et fluxa uirorum
uelamenta uides. Parthus per Medica rura,
Sarmaticos inter campos effusaque plano
370Tigridis arua solo nulli superabilis hosti est
libertate fugae; sed non, ubi terra tumebit,
aspera conscendet montis iuga nec per opacas
bella geret tenebras incerto debilis arcu
nec franget nando uiolenti uerticis amnem
nec tota in pugna perfusus sanguine membra
exiget aestiuum calido sub puluere solem.
Non aries illis, non ulla est machina belli,
aut fossas implere ualent, Parthoque sequenti
murus erit quodcumque potest obstare sagittae.
380Pugna leuis bellumque fugax turmaeque uagantes
et melior cessisse loco quam pellere miles;
inlita tela dolis, nec Martem comminus usquam
ausa pati uirtus, sed longe tendere neruos
et quo ferre uelint permittere uulnera uentis.
Ensis habet vires, et gens quaecumque uirorum
bella gerit gladiis. Nam Medos proelia prima
exarmant uacuaque iubent remeare pharetra:
Nulla manus illis, fiducia tota ueneni est.
Credis, Magne, uiros, quos in discrimina belli
390cum ferro misisse parum est? Temptare pudendum
auxilium tanti est, toto diuisus ut orbe
a terra moriare tua, tibi barbara tellus
incumbat, te parua tegant ac uilia busta,
inuidiosa tamen Crasso quaerente sepulchrum?
Sed tua sors leuior, quoniam mors ultima poena est
nec metuenda uiris. At non Cornelia letum
infando sub rege timet. Num barbara nobis
est ignora Venus, quae ritu caeca ferarum
polluit innumeris leges et foedera taedae
400coniugibus thalamique patent secreta nefandi
inter mille nurus? Epulis uesana meroque
regia non ullis exceptos legibus audet
concubitus; tot femineis complexibus unum
non lassat nox tota marem. Iacuere sorores
in regum thalamis sacrataque pignora matres.
Damnat apud gentes sceleris non sponte peracti
Oedipodionias infelix fabula Thebas:
Parthorum dominus quotiens sic sanguine mixto
nascitur Arsacides? Cui fas implere parentem,
410quid rear esse nefas? Proles tam clara Metelli
stabit barbarico coniux millesima lecto.
Quamquam non ulli plus regia, Magne, uacabit
saeuitia stimulata Venus titulisque uirorum;
nam quo plura iuuent Parthum portenta, fuisse
hanc sciet et Crassi; ceu pridem debita fatis
Assyriis trahitur cladis captiua uetustae.
Haereat Eoae uulnus miserabile sortis:
non solum auxilium funesto ab rege petisse,
sed gessisse prius bellum ciuile pudebit.
420Nam quod apud populos crimen socerique tuumque
maius erit quam quod uobis miscentibus arma
Crassorum uindicta perit? Incurrere cuncti
debuerant in Bactra duces et, ne qua uacarent
arma, uel arctoum Dacis Rhenique cateruis
imperii nudare latus, dum perfida Susa
in tumulos prolapsa ducum Babylonque iaceret.
Assyriae paci finem, Fortuna, precamur;
et, si Thessalia bellum ciuile peractum est,
ad Parthos qui uicit eat. Gens unica mundi est
430de qua Caesareis possim gaudere triumphis.
Non tibi, cum primum gelidum transibis Araxen,
umbra senis maesti Scythicis confixa sagittis
ingeret has uoces? "Tu, quem post funera nostra
ultorem cinerum nudae sperauimus umbrae,
ad foedus pacemque uenis?" Tunc plurima cladis
occurrent monimenta tibi: quae moenia trunci
lustrarunt ceruice duces, ubi nomina tanta
obruit Euphrates et nostra cadauera Tigris
detulit in terras ac reddidit. Ire per ista
440si potes, in media socerum quoque, Magne, sedentem
Thessalia placare potes. Quin respicis orbem
Romanum? Si regna times proiecta sub austro
infidumque Iubam, petimus Pharon aruaque Lagi.
Syrtibus hinc Libycis tuta est Aegyptos; at inde
gurgite septeno rapidus mare summouet amnis.
Terra suis contenta bonis, non indiga mercis
aut Iouis; in solo tanta est fiducia Nilo.
Sceptra puer Ptolomaeus habet tibi debita, Magne,
tutelae commissa tuae. Quis nominis umbram
450horreat? innocua est aetas; ne iura fidemque
respectumque deum ueteri speraueris aula:
nil pudet adsuetos sceptris, mitissima sors est
regnorum sub rege nouo." Non plura locutus
impulit huc animos. Quantum spes ultima rerum
libertatis habet! Victa est sententia Magni.
Tum Cilicum liquere solum Cyproque citatas
immisere rates, nullas cui praetulit aras
undae diua memor Paphiae, si nunina nasci
credimus aut quemquam fas est coepisse deorum.
460Haec ubi deseruit Pompeius litora, totos
emensus Cypri scopulos quibus exit in austrum,
inde maris uasti transuerso uertitur aestu;
nec tenuit gratum nocturno lumine montem
infimaque Aegypti pugnaci litora uelo
uix tetigit, qua diuidui pars maxima Nili
in uada decurrit Pelusia septimus amnis.
Tempus erat quo Libra pares examinat horas,
non uno plus aequa die, noctique rependit
lux minor hibernae uerni solacia damni.
470Conperit ut regem Casio se monte tenere,
flectit iter; nec Phoebus adhuc nec carbasa languent.
Iam rapido speculator eques per litora cursu
hospitis aduentu pauidam compleuerat aulam.
Consilii uix tempus erat; tamen omnia monstra
Pellaeae coiere domus, quos inter Acoreus
iam placidus senio fractisque modestior annis
(hunc genuit custos Nili crescentis in arua
Memphis uana sacris; illo cultore deorum
lustra suae Phoebes non unus uixerat Apis)
480consilii uox prima fuit meritumque fidemque
sacraque defuncti iactauit pignora patris.
Sed melior suadere malis et nosse tyrannos
ausus Pompeium leto damnare Pothinus:
"Ius et fas multos faciunt, Ptolomaee, nocentes;
dat poenas laudata fides, cura sustinet", inquit,
"quos fortuna premit. Fatis accede deisque
et cole felices, miseros fuge. Sidera terra
ut distant et flamma mari, sic utile recto.
Sceptrorum uis tota perit, si pendere iusta
490incipit, euertitque arces rcspectus honesti.
Libertas scelerum est, quae regna inuisa tuetur,
sublatusque modus gladiis. Facere omnia saeue
non inpune licet, nisi cum facis. Exeat aula
qui uult esse pius. Virtus et summa potestas
non coeunt; semper metuet quem saeua pudebunt.
Non inpune tuos Magnus contempserit annos,
qui te nec uictos arcere a litore nostro
posse putat. Neu nos sceptris priuauerit hospes,
pignora surit propiora tibi: Nilumque Pharonque,
500si regnare piget, damnatae redde sorori.
Aegyptum certe Latiis tueamur ab armis.
Quicquid non fuerit Magni, dum bella geruntur,
Nec uictoris erit. Toto iam pulsus ab orbe,
postquam nulla manet rerum fiducia, quaerit
cum qua gente cadat. Rapitur ciuilibus umbris.
Nec soceri tantum arma fugit: fugit ora senatus,
cuius Thessalicas saturat pars magna uolucres,
et metuit gentes, quas uno in sanguine mixtas
deseruit, regesque timet, quorum omnia mersit;
510Thessaliaeque reus nulla tellure receptus
sollicitat nostrum, quem nondum perdidit, orbem.
Iustior in Magnum nobis, Ptolomaee, querellae
causa data est: quid sepositam semperque quietam
crimine bellorum maculas Pharon aruaque nostra
uictori suspecta facis? cur sola cadenti
haec placuit tellus, in quam Pharsalica fata
conferres poenasque tuas? Iam crimen habemus
purgandum gladio: quod nobis sceptra senatus
te suadente dedit, uotis tua fouimus arma.
520Hoc ferrum, quod fata iubent proferre, paraui
non tibi, sed uicto; feriam tua uiscera, Magne,
malueram soceri: rapimur quo cuncta feruntur.
Tene mihi dubitas an sit uiolare necesse,
cum liceat? Quae te nostri fiducia regni
huc agit, infelix? Populum non cernis inermem
aruaque uix refugo fodientem mollia Nilo?
Metiri sua regna decet uiresque fateri.
Tu, Ptolomaee, potes Magni fulcire ruinam,
sub qua Roma iacet? bustum cineresque mouere
530Thessalicos audes bellumque in regna uocare?
Ante aciem Emathiam nullis accessimus armis:
Pompei nunc castra placent, quae deserit orbis?
nunc uictoris opes et cognita fata lacessis?
Aduersis non desse decet, sed laeta secutos;
nulla fides umquam miseros elegit amicos."
Adsensere omnes sceleri. Laetatur honore
rex puer insueto, quod iam sibi tanta iubere
permittant famuli. Sceleri delectus Achillas,
perfida qua tellus Casiis excurrit harenis
540et uada testantur iunctas Aegyptia Syrtes,
exiguam sociis monstri gladiisque carinam
instruit. O superi, Nilusne et barbara Memphis
et Pelusiaci tam mollis turba Canopi
hos animos! Sic fata premunt ciuilia mundum?
sic Romana iacent? Vllusne in cladibus istis
est locus Aegypto, Phariusque admittitur ensis?
Hanc certe seruate fidem, ciuilia bella:
cognatas praestate manus externaque monstra
pellite, si meruit tam claro nomine Magnus
550Caesaris esse nefas. Tanti, Ptolomaee, ruinam
nominis haut metuis caeloque tonante profanas
inseruisse manus, inpure ac semiuir, audes?
Non domitor mundi nec ter Capitolia curru
inuectus regumque potens uindexque senatus
uictorisque gener: Phario satis esse tyranno
quod poterat, Romanus erat. Quid uiscera nostra
scrutaris gladio? Nescis, puer inprobe, nescis,
quo tua sit fortuna loco; iam iure sine ullo
Nili sceptra tenes; cecidit ciuilibus armis,
560qui tibi regna dedit. Iam uento uela negarat
Magnus et auxilio remorum infanda petebat
litora; quem contra non longa uecta biremi
appulerat scelerata manus, Magnoque patere
fingens regna Phari, celsae de puppe carinae
in paruam iubet ire ratem litusque malignum
incusat bimaremque uadis frangentibus aestum,
qui uetet externas terris adpellere classes.
Quod nisi fatorum leges intentaque iussu
ordinis aeterni miserae uicinia mortis
570damnatum leto traherent ad litora Magnum,
non ulli comitum sceleris praesagia derant:
quippe fides si pura foret, si regia Magno,
sceptrorum auctori, uera pietate pateret,
uenturum tota Pharium cum classe tyrannum.
Sed cedit fatis classemque relinquere iussus
obsequitur, letumque iuuat praeferre timori.
Ibat in hostilem praeceps Cornelia puppem,
hoc magis inpatiens egresso desse marito
quod metuit clades. "Remane, temeraria coniux,
580et tu, nate, precor, longeque e litore casus
expectate meos et in hac ceruice tyranni
explorate fidem." Dixit; sed surda uetanti
tendebat geminas amens Cornelia palmas:
"Quo sine ire, crudelis, abis? Iterumne relinquor,
Thessalicis summota malis? Numquam omine laeto
distrahimur miseri. Poteras non flectere puppim,
cum fugeres, alio latebrisque relinquere Lesbi,
omnibus a terris si nos arcere parabas?
An tantum in fluctus placeo comes?" Haec ubi frustra
590effudit, prima pendet tamen anxia puppe
attonitoque metu nec quoquam auertere uisus
nec Magnum spectare potest. Stetit anxia classis
ad ducis euentum, metuens non arma nefasque
sed ne summissis precibus Pompeius adoret
sceptra sua donata manu. Transire parantem
Romanus Pharia miles de puppe salutat
Septimius, qui (pro superum pudor!) arma satelles
regia gestabat posito deformia pilo,
immanis, uiolentus, atrox nullaque ferarum
600mitior in caedes. Quis non, Fortuna, putasset
parcere te populis, quod bello haec dextra uacaret,
Thessaliaque procul tam noxia tela fugasses?
Disponis gladios, ne quo non fiat in orbe,
heu! facinus ciuile tibi. Victoribus ipsis
dedecus et numquam superum caritura pudore
fabula: Romanus regi sic paruit ensis,
Pellaeusque puer gladio tibi colla recidit,
Magne, tuo. Qua posteritas in saecula mittet
Septimium fama? Scelus hoc quo nomine dicent,
610qui Bruti dixere nefas? Iam uenerat horae
terminus extremae, Phariamque ablatus in alnum
perdiderat iam iura sui. Tum stringere ferrum
regia monstra parant. Vt uidit comminus ensis,
inuoluit uultus atque, indignatus apertum
Fortunae praebere, caput; tunc lumina pressit
continuitque animam, ne quas effundere uoces
uellet et aeternam fletu corrumpere famam.
Sed postquam mucrone latus funestus Achillas
perfodit, nullo gemitu consensit ad ictum
620despexitque nefas seruatque immobile corpus
seque probat moriens atque haec in pectore uoluit:
"Saecula Romanos numquam tacitura labores
attendunt, aeuumque sequens speculatur ab omni
orbe ratem Phariamque fidem: nunc consule famae.
Fata tibi longae fluxerunt prospera uitae;
ignorant populi, si non in morte probaris,
an scieris aduersa pati. Ne cede pudori
auctoremque dole fati: quacumque feriris,
crede manum soceri. Spargant lacerentque licebit,
630sum tamen, o superi, felix, nullique potestas
hoc auferre deo. Mutantur prospera uita:
non fit morte miser. Videt hanc Cornelia caedem
Pompeiusque meus. Tanto patientius, oro,
clude, dolor, gemitus; natus coniuxque peremptum,
si mirantur, amant." Talis custodia Magno
mentis erat; ius hoc animi morientis habebat.
At non tam patiens Cornelia cernere saeuum,
Quam perferre, nefas, miserandis aethera complet
uocibus: "O coniux, ego te scelerata peremi.
640Letiferae tibi causa morae fuit auia Lesbos,
et prior in Nili peruenit litora Caesar;
nam cui ius alii sceleris? Sed quisquis in istud
a superis immisse caput uel Caesaris irae
uel tibi prospiciens, nescis, crudelis, ubi ipsa
uiscera sint Magni; properas atque ingeris ictus,
qua uotum est uicto. Poenas non morte minores
pendat et ante meum uideat caput. Haut ego culpa
libera bellorum, quae matrum sola per undas
et per castra comes nullis absterrita fatis,
650uictum, quod reges etiam timuere, recepi.
Hoc merui, coniux, in tuta puppe relinqui?
perfide, parcebas? te fata extrema petente
uita digna fui? Moriar, nec munere regis.
Aut mihi praecipitem, nautae, permittite saltum,
aut laqueum colla tortosque aptare rudentis,
aut aliquis Magno dignus comes exigat ensem;
Pompeio praestare potest quod Caesaris armis
imputet. O saeui, properantem in fata tenetis?
Viuis adhuc, coniux, et iam Cornelia non est
660iuris, Magne, sui: prohibent accersere mortem,
seruor uictori." Sic fata interque suorum
lapsa manus rapitur trepida fugiente carina.
At Magni cum terga sonent et pectora ferro,
permansisse decus sacrae uenerabile formae
iratamque deis faciem, nil ultima mortis
ex habitu uultuque uiri mutasse fatentur
qui lacerum uidere caput. Nam saeuus in ipso
Septimius sceleris maius scelus inuenit actu
ac retegit sacros scisso uelamine uultus
670semianimis Magni spirantiaque occupat ora
collaque in obliquo ponit languentia transtro.
Tunc neruos uenasque secat nodosaque frangit
ossa diu; nondum artis erat caput ense rotare.
At postquam trunco ceruix abscisa recessit,
uindicat hoc Pharius dextra gestare satelles.
Degener atque operae miles Romane secundae,
Pompei diro sacrum caput ense recidis,
ut non ipse feras! 0 summi fata pudoris!
Impius ut Magnum nosset puer, illa uerenda
680regibus hirta coma et generosa fronte decora
caesaries comprensa manu est, Pharioque ueruto,
dum uiuunt uultus atque os in murmura pulsant
singultus animae, dum lumina nuda rigescunt,
suffixum caput est, quo numquam bella iubente
pax fuit; hoc leges Campumque et rostra mouebat,
hac facie Fortuna tibi Romana placebas.
Nec satis infando fuit hoc uidisse tyranno,
uult sceleris superesse fidem. Tunc arte nefanda
summota est capiti tabes, raptoque cerebro
690adsiccata cutis, putrisque effluxit ab alto
umor, et infuso facies solidata ueneno est.
Vltima Lageae stirpis perituraque proles,
degener, incestae sceptris cessure sorori,
cum tibi sacrato Macedon seruetur in antro
et regum cineres extructo monte quiescant,
cum Ptolomaeorum manes seriemque pudendam
pyramides claudant indignaque Mausolea,
litora Pompeium feriunt, truncusque uadosis
huc illuc iactatur aquis! Adeone molesta
700totum cura fuit socero seruare cadauer?
Hac Fortuna fide Magni tam prospera fata
pertulit, hac illum summo de culmine rerum
morte petit cladesque omnis exegit in uno
saeua die, quibus inmunes tot praestitit annos
Pompeiusque fuit qui numquam mixta uideret
laeta malis, felix nullo turbante deorum
et nullo parcente miser; semel impulit illum
dilata Fortuna manu. Pulsatur harenis,
carpitur in scopulis hausto per uulnera fluctu,
710ludibrium pelagi, nullaque manente figura
una nota est Magno capitis iactura reuulsi,
Ante tamen Pharias uictor quam tangat harenas
Pompeio raptim tumulum fortuna parauit,
ne iaceat nullo uel ne meliore sepulchro:
e latebris pauidus deeurrit ad aequora Cordas;
quaestor ab Idalio Cinyraeae litore Cypri
infaustus Magni fuerat comes. Ille per umbras
ausus ferre gradum uictum pietate timorem
conpulit, ut mediis quaesitum corpus in undis
720duceret ad terram traheretque in litora Magnum.
Lucis maesta parum per densas Cynthia nubes
praebebat; cano sed discolor aequore truncus
conspicitur. Tenet ille ducem complexibus artis
eripiente mari; tune uictus pondere tanto
expectat fluctus pelagoque iuuante cadauer
impellit. Postquam sicco iam litore sedit,
incubuit Magno lacrimasque effundit in omne
uulnus et ad superos obscuraque sidera fatur:
"Non pretiosa petit cumulato ture sepulchra
730Pompeius, Fortuna, tuus, non pinguis ad astra
ut ferat e membris Eoos fumus odores,
ut Romana suum gestent pia colla parentem,
praeferat ut ueteres feralis pompa triumphos,
ut resonent tristi cantu fora, totus ut ignes
proiectis maerens exercitus ambiat armis.
Da uilem Magno plebei funeris arcam,
quae lacerum corpus siccos effundat in ignes;
robora non desint misero nec sordidus ustor.
Sit satis, o superi, quod non Cornelia fuso
740crine iacet subicique facem complexa maritum?
imperat, extremo sed abest a munere busti
infefix coniux nec adhuc a litore longe est."
Sic fatus paruos iuuenis procul aspicit ignes
corpus vile suis nullo custode cremantis.
Inde rapit flammas semustaque robora membris
subducit. "Quaecumque es," ait, "neglecta nec ulli
cara tuo, sed Pompeio felicior umbra,
quod iam conpositum uiolat manus hospita bustum,
da ueniam; si quid sensus post fata relictum,
750cedis et ipsa rogo paterisque haec damna sepulchri,
teque pudet sparsis Pompei manibus uri."
Sic fatus plenusque sinus ardente fauilla
peruolat ad truncum, qui fluctu paene relatus
litore pendebat. Summas dimouit harenas
et collecta procul lacerae fragmenta carinae
exigua trepidus posuit scrobe. Nobile corpus.
robora nulla premunt, nulla strue membra recumbunt;
admotus Magnum, non subditus, accipit ignis.
Ille sedens iuxta flammas: "O maxime", dixit,
760"ductor et Hesperii maiestas nominis una,
si tibi iactatu pelagi, si funere nullo
tristior iste rogus, manes animamque potentem
officiis auerte meis: iniuria fati
hoc fas esse iubet; ne ponti belua quicquam,
ne fera, ne uolucres, ne saeui Caesaris ira
audeat; exiguam, quantum potes, accipe flammam:
Romana succensa manu est. Fortuna recursus
si det in Hesperiam, non hac in sede quiescent
tam sacri cineres; sed te Cornelia, Magne,
770accipiet nostraque manu transfundet in urnam.
Interea paruo signemus litora saxo,
ut nota sit busti; si quis placare peremptum
forte uolet plenos et reddere mortis honores,
inueniat trunci cineres et norit harenas,
ad quas, Magne, tuum referat caput." Haec ubi fatus,
excitat inualidas admoto fomite flammas.
Carpitur et lentum Magnus destillat in ignem
tabe fouens bustum. Sed iam percusserat astra
aurorae praemissa dies: ille ordine rupto
780funeris attonitus latebras in litore quaerit.
Quam metuis, demens, isto pro crimine poenam,
quo te Fama loquax omnis accepit in annos?
Condita laudabit Magni soeer impius ossa.
I modo securus ueniae fassusque sepulehrum
posce caput. Cogit pietas imponere finem
officio. Semusta rapit resolutaque nondum
ossa satis neruis et inustis plena medullis
aequorea restinguit aqua congestaque in unum
parua clusit humo. Tunc, ne leuis aura retectos
790auferret cineres, saxo conpressit harenam,
nautaque ne bustum religato fune moueret,
inscripsit sacrum semusto stipite nomen:
"Hic situs est Magnus". Placet hoc, Fortuna, sepulchrum
dicere Pompei, quo condi maluit illum,
quam terra caruisse socer? Temeraria dextra,
cur obicis Magno tumulum manesque uagantis
includis? Situs est, qua terra extrema refuso
pendet in Oceano: Romanum nomen et omne
imperium Magno tumuli est modus; obrue saxa
800crimine plena deum: si tota est Herculis Oete
et iuga tota uacant Bromio Nyseia, quare
unus in Aegypto est Magni lapis? omnia Lagi
rura tenere potest. Si nullo caespite nomen
haeserit, erremus populi cinerumque tuorum,
Magne, metu nullas Nili calcemus harenas.
Quod si tam sacro dignaris nomine saxum,
adde actus tantos monumentaque maxima rerum,
adde trucis Lepidi motus Alpinaque bella
armaque Sertori reuocato consule uicta
810et currus quos egit eques, commercia tuta
gentibus et pauidos Cilicas maris; adde subactam
barbariem gentesque uagas et quicquid in euro
regnorum boreaque iacet. Die semper ab armis
ciuilem repetisse togam, ter curribus actis
contentum multos patriae donasse triumphos.
Quis capit haec tumulus? Surgit miserabile bustum
non ullis plenum titulis, non ordine tanto
fastorum, solitumque legi super alta deorum
culmina et extructos spoliis hostilibus arcus
820haut procul est ima Pompei nomen harena
depressum tumulo, quod non legat aduena rectus,
quod nisi monstratum Romanus transeat hospes.
Noxia ciuili tellus Aegyptia fato,
haut equidem inmerito Cumanae carmine uatis
cautum, ne Nili Pelusia tangeret ora
Hesperius miles ripasque aestate tumentis.
Quid tibi, saeua, precer pro tanto crimine, tellus?
Vertat aquas Nilus, quo nascitur, orbe retentus,
et steriles egeant hibernis imbribus agri,
830totaque in Aethiopum putres soluaris harenas.
Nos in templa tuam Romana accepimus Isim.
semideosque canes et sistra iubentia luctus
et, quem tu plangens hominem testaris, Osirim:
tu nostros, Aegypte, tenes in puluere manes.
Tu quoque, cum saeuo dederis iam templa tyranno,
nondum Pompei cineres, o Roma, petisti;
exul adhuc iacet umbra ducis. Si saecula prima
uictoris timuere minas, nunc excipe saltem
ossa tui Magni, si nondum subruta fluctu
840inuisa tellure sedent. Quis busta timebit ?
quis sacris dignam mouisse uerebitur umbram?
Imperet hoc nobis utinam scelus et uelit uti
nostro Roma sinu: satis o nimiumque beatus,
si mini contingat manes transferre reuulsos
Ausoniam, si tale ducis uiolare sepulchrum.
Forsitan aut sulco sterili cum poscere finem
a superis aut Roma uolet feralibus austris
ignibus aut nimiis aut terrae tecta mouenti,
consilio iussuque deum transibis in urbem,
850Magne, tuam, summusque feret tua busta sacerdos.
Nam quis ad exustam Cancro torrente Syenen
ibit et imbrifera siccas sub Pliade Thebas
spectator Nili, quis rubri stagna profundi
aut Arabum portus mercis mutator Eoae,
Magne, petet, quem non tumuli uenerabile saxum
et cinis in summis forsan turbatus harenis
auertet manesque tuos placare iubebit
et Casio praeferre Ioui? Nil ista nocebunt
famae busta tuae: templis auroque sepultus
860uilior umbra fores. Nunc es pro numine summo
hoc tumulo, Fortuna, iacens: augustius aris
uictoris Libyco pulsatur in aequore saxum.
Tarpeis qui saepe deis sua tura negarunt,
inclusum Tusco uenerantur caespite fulmen.
Proderit hoc olim, quod non mansura futuris
ardua marmoreo surrexit pondere moles.
Pulueris exigui sparget non longa uetustas
congeriem, bustumque cadet, mortisque peribunt
argumenta tuae. Veniet felicior aetas,
870qua sit nulla fides saxum monstrantibus illud,
atque erit Aegyptus populis fortasse nepotum
tam mendax Magni tumulo, quam Creta Tonantis.