SILIUS ITALICUS

PUNICA

 

 

LIBER PRIMUS

    Ordior arma, quibus caelo se gloria tollit       
    Aeneadum, patiturque ferox Oenotria iura
    Carthago. da, Musa, decus memorare laborum
    antiquae Hesperiae, quantosque ad bella crearit
    et quot Roma uiros, sacri cum perfida pacti            5
    gens Cadmea super regno certamina mouit,
    quaesitumque diu, qua tandem poneret arce
    terrarum Fortuna caput. ter Marte sinistro
    iuratumque Ioui foedus conuentaque patrum
    Sidonii fregere duces, atque impius ensis            10
    ter placitam suasit temerando rumpere pacem.
    sed medio finem bello excidiumque uicissim
    molitae gentes, propiusque fuere periclo
    quis superare datum: reserauit Dardanus arces
    ductor Agenoreas, obsessa Palatia uallo            15
    Poenorum ac muris defendit Roma salutem.
           Tantarum causas irarum odiumque perenni
    seruatum studio et mandata nepotibus arma
    fas aperire mihi superasque recludere mentes.
    iamque adeo magni repetam primordia motus.            20
           Pygmalioneis quondam per caerula terris
    pollutum fugiens fraterno crimine regnum
    fatali Dido Libyes appellitur orae.
    tum pretio mercata locos noua moenia ponit,
    cingere qua secto permissum litora tauro.            25
    hic Iuno ante Argos (sic credidit alta uetustas),
    ante Agamemnoniam, gratissima tecta, Mycenen
    optauit profugis aeternam condere gentem.
    uerum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte
    exerere ac missas etiam trans aequora classes            30
    totum signa uidet uictricia ferre per orbem,
    iam propius metuens bellandi corda furore
    Phoenicum extimulat. sed enim conamine primae
    contuso pugnae fractisque in gurgite coeptis
    Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens            35
    arma remolitur; dux agmina sufficit unus
    turbanti terras pontumque mouere paranti.
           Iamque deae cunctas sibi belliger induit iras
    Hannibal: hunc audet solum componere fatis.
    sanguineo tum laeta uiro atque in regna Latini            40
    turbine mox saeuo uenientum haud inscia cladum,
    'Intulerit Latio, spreta me, Troius' inquit
    'exul Dardaniam et bis numina capta penates
    sceptraque fundarit uictor Lauinia Teucris,
    dum Romana tuae, Ticine, cadauera ripae            45
    non capiant, famulusque mihi per Celtica rura
    sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis
    corporibusque uirum retro fluat, ac sua largo
    stagna reformidet Trasimennus turbida tabo,
    dum Cannas tumulum Hesperiae campumque cruore            50
    Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam
    teque uadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis
    per clipeos galeasque uirum caesosque per artus
    uix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti.'
    haec ait ac iuuenem facta ad Mauortia flammat.            55
           Ingenio motus auidus fideique sinister
    is fuit, exuperans astu, sed deuius aequi.
    armato nullus diuum pudor: improba uirtus
    et pacis despectus honos, penitusque medullis
    sanguinis humani flagrat sitis. his super, aeui            60
    flore uirens hauet Aegatis abolere, parentum
    dedecus, ac Siculo demergere foedera ponto.
    dat mentem Iuno ac laudum spe corda fatigat.
    iamque aut nocturno penetrat Capitolia uisu
    aut rapidis fertur per summas passibus Alpis.            65
    saepe etiam famuli turbato ad limina somno
    expauere trucem per uasta silentia uocem
    ac largo sudore uirum inuenere futuras
    miscentem pugnas et inania bella gerentem.
           Hanc rabiem in finis Italum Saturniaque arua            70
    addiderat iam tum puero [patrius furor oscus]
    Sarrana prisci Barcae de gente uetustos
    a Belo numerabat auos. namque orba marito
    cum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri
    Belides iuuenis uitauerat arma tyranni            75
    et se participem casus sociarat in omnis.
    nobilis hoc ortu et dextra spectatus Hamilcar,
    ut fari primamque datum distinguere lingua
    Hannibali uocem, sollers nutrire furores,
    Romanum seuit puerili in pectore bellum.            80
           Vrbe fuit media sacrum genetricis Elissae
    manibus et patria Tyriis formidine cultum,
    quod taxi circum et piceae squalentibus umbris
    abdiderant caelique arcebant lumine, templum.
    hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim             85
    exuerat regina loco. stant marmore maesto
    effigies, Belusque parens omnisque nepotum
    a Belo series, stat gloria gentis Agenor
    et qui longa dedit terris cognomina Phoenix.
    ipsa sedet tandem aeternum coniuncta Sychaeo.            90
    ante pedes ensis Phrygius iacet, ordine centum
    stant arae caelique deis Ereboque potenti.
    hic, crine effuso, atque Hennaeae numina diuae
    atque Acheronta uocat Stygia cum ueste sacerdos.
    immugit tellus rumpitque horrenda per umbras            95
    sibila; inaccensi flagrant altaribus ignes.
    tum magico uolitant cantu per inania manes
    exciti, uultusque in marmore sudat Elissae.
    Hannibal haec patrio iussu ad penetralia fertur,
    ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar.            100
    non ille euhantis Massylae palluit iras,
    non diros templi ritus aspersaque tabo
    limina et audito surgentis carmine flammas.
           Olli permulcens genitor caput oscula libat
    attollitque animos hortando et talibus implet:            105
    'Gens recidiua Phrygum Cadmeae stirpis alumnos
    foederibus non aequa premit. si fata negarint
    dedecus id patriae nostra depellere dextra,
    haec tua sit laus, nate, uelis. age, concipe bella
    latura exitium Laurentibus: horreat ortus            110
    iam pubes Tyrrhena tuos, partusque recusent
    te surgente, puer, Latiae producere matres.'
    his acuit stimulis subicitque haud mollia dictu:
    'Romanos terra atque undis, ubi competet aetas,
    ferro ignique sequar Rhoeteaque fata reuoluam.            115
    non superi mihi, non Martem cohibentia pacta,
    non celsae obstiterint Alpes Tarpeiaque saxa.
    hanc mentem iuro nostri per numina Martis,
    per manes, regina, tuos.' tum nigra triformi
    hostia mactatur diuae, raptimque recludit            120
    spirantis artus poscens responsa sacerdos
    ac fugientem animam properatis consulit extis.
           Ast ubi quaesitas artis de more uetustae
    intrauit mentes superum, sic deinde profatur:
    'Aetolos late consterni milite campos            125
    Idaeoque lacus flagrantis sanguine cerno.
    quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,
    cuius in aerio pendent tua uertice castra!
    iamque iugis agmen rapitur: trepidantia fumant
    moenia, et Hesperio tellus porrecta sub axe            130
    Sidoniis lucet flammis. fluit ecce cruentus
    Eridanus. iacet ore truci super arma uirosque
    tertia qui tulerit sublimis opima Tonanti.
    heu quaenam subitis horrescit turbida nimbis
    tempestas, ruptoque polo micat igneus aether!            135
    magna parant superi: tonat alti regia caeli,
    bellantemque Iouem cerno.' uenientia fata
    scire ultra uetuit Iuno, fibraeque repente
    conticuere: latent casus longique labores.
           Sic clausum linquens arcano pectore bellum            140
    atque hominum finem Gadis Calpenque secutus,
    dum fert Herculeis Garamantica signa columnis,
    occubuit saeuo Tyrius certamine ductor.
           Interea rerum Hasdrubali traduntur habenae,
    occidui qui solis opes et uulgus Hiberum            145
    Baeticolasque uiros furiis agitabat iniquis.
    tristia corda duci, simul immedicabilis ira,
    et fructus regni feritas erat; asper amore
    sanguinis, et metui demens credebat honorem,
    nec nota docilis poena satiare furores.            150
    ore excellentem et spectatum fortibus ausis
    antiqua de stirpe Tagum, superumque hominumque
    immemor, erecto suffixum robore maestis
    ostentabat ouans populis sine funere regem.
    auriferi Tagus ascito cognomine fontis            155
    perque antra et ripas nymphis ululatur Hiberis.
    Maeonium non ille uadum, non Lydia mallet
    stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro
    campum atque inlatis Hermi flauescit harenis.
    primus inire manu, postremus ponere Martem.            160
    cum rapidum effusis ageret sublimis habenis
    quadrupedem, non ense uirum, non eminus hasta
    sistere erat: uolitabat ouans aciesque per ambas
    iam Tagus auratis agnoscebatur in armis.
    quem postquam diro suspensum robore uidit            165
    deformem leti famulus, clam corripit ensem
    dilectum domino pernixque inrumpit in aulam
    atque immite ferit geminato uulnere pectus.
    at Poeni, succensa ira turbataque luctu
    et saeuis gens laeta, ruunt tormentaque portant.            170
    non ignes candensque chalybs, non uerbera passim
    ictibus innumeris lacerum scindentia corpus,
    carnificaeue manus penitusue infusa medullis
    pestis et in medio lucentes uulnere flammae
    cessauere; ferum uisu dictuque, per artem            175
    saeuitiae extenti, quantum tormenta iubebant
    creuerunt artus, atque omni sanguine rapto
    ossa liquefactis fumarunt feruida membris.
    mens intacta manet: superat ridetque dolores
    spectanti similis, fessosque labore ministros            180
    increpitat dominique crucem clamore reposcit.
           Haec inter spretae miseranda piacula poenae
    erepto trepidus ductore exercitus una
    Hannibalem uoce atque alacri certamine poscit.
    hinc studia accendit patriae uirtutis imago,            185
    hinc fama in populos iurati didita belli,
    hinc uirides ausis anni feruorque decorus
    atque armata dolis mens et uis insita fandi.
           Primi ductorem Libyes clamore salutant,
    mox et Pyrenes populi et bellator Hiberus.            190
    continuoque ferox oritur fiducia menti,
    cessisse imperio tantum terraeque marisque.
    Aeoliis candens Austris et lampade Phoebi
    aestifero Libye torretur subdita Cancro,
    aut ingens Asiae latus, aut pars tertia terris.            195
    terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus
    septeno impellens tumefactum gurgite pontum.
    at qua diuersas clementior aspicit Arctos,
    Herculeo dirimente freto, diducta propinquis
    Europes uidet arua iugis. ultra obsidet aequor,            200
    nec patitur nomen proferri longius Atlas,
    Atlas subducto tracturus uertice caelum.
    sidera nubiferum fulcit caput, aetheriasque
    erigit aeternum compages ardua ceruix.
    canet barba gelu, frontemque immanibus umbris            205
    pinea silua premit. uastant caua tempora uenti,
    nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu.
    tum geminas laterum cautes maria alta fatigant,
    atque ubi fessus equos Titan immersit anhelos,
    flammiferum condunt fumanti gurgite currum.            210
    sed qua se campis squalentibus Africa tendit,
    serpentum largo coquitur fecunda ueneno,
    felix qua pinguis mitis plaga temperat agros,
    nec Cerere Hennaea Phario nec uicta colono.
    hic passim exultant Nomades, gens inscia freni,            215
    quis inter geminas per ludum mobilis aures
    quadrupedem flectit non cedens uirga lupatis.
    altrix bellorum bellatorumque uirorum
    tellus nec fidens nudo sine fraudibus ensi.
           Altera complebant Hispanae castra cohortes,            220
    auxilia Europae genitoris parta tropaeis.
    Martius hinc campos sonipes hinnitibus implet,
    hinc iuga cornipedes erecti bellica raptant:
    non Eleus eat campo feruentior axis.
    prodiga gens animae et properare facillima mortem.            225
    namque ubi transcendit florentis uiribus annos,
    impatiens aeui spernit nouisse senectam,
    et fati modus in dextra est. hic omne metallum:
    electri gemino pallent de semine uenae,
    atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit.            230
    sed scelerum causas operit deus. Astur auarus
    uisceribus lacerae telluris mergitur imis
    et redit infelix effosso concolor auro.
    hic certant, Pactole, tibi Duriusque Tagusque,
    quique super Grauios lucentis uoluit harenas            235
    infernae populis referens obliuia Lethes.
    nec Cereri terra indocilis nec inhospita Baccho,
    nullaque Palladia sese magis arbore tollit.
           Hae postquam Tyrio gentes cessere tyranno,
    utque dati rerum freni, tunc arte paterna            240
    conciliare uiros, armis consulta senatus
    uertere, nunc donis. primus sumpsisse laborem,
    primus iter carpsisse pedes partemque subire,
    si ualli festinet opus. nec cetera segnis
    quaecumque ad laudem stimulant, somnumque negabat            245
    naturae noctemque uigil ducebat in armis.
    interdum proiectus humi turbaeque Libyssae
    insignis sagulo duris certare maniplis;
    celsus et in magno praecedens agmine ductor
    imperium perferre suum; tum uertice nudo            250
    excipere insanos imbris caelique ruinam.
    spectarunt Poeni, tremuitque exterritus Astur,
    torquentem cum tela Iouem permixtaque nimbis
    fulmina et excussos uentorum flatibus ignes
    turbato transiret equo, nec puluere fessum            255
    agminis ardenti labefecit Sirius astro.
    flammiferis tellus radiis cum exusta dehiscit,
    candentique globo medius coquit aethera feruor,
    femineum putat umenti iacuisse sub umbra
    exercetque sitim et spectato fonte recedit.            260
    idem correptis sternacem ad proelia frenis
    frangere ecum et famam letalis amare lacerti
    ignotique amnis tranare sonantia saxa
    atque e diuersa socios accersere ripa.
    idem expugnati primus stetit aggere muri,            265
    et quotiens campo rapidus fera proelia miscet,
    qua sparsit ferrum, latus rubet aequore limes.
    ergo instat fatis, et rumpere foedera certus,
    quo datur, interea Romam comprendere bello
    gaudet et extremis pulsat Capitolia terris.            270
           Prima Saguntinas turbarunt classica portas,
    bellaque sumpta uiro belli maioris amore.
    haud procul Herculei tollunt se litore muri,
    clementer crescente iugo, quis nobile nomen
    conditus excelso sacrauit colle Zacynthos.            275
    hic comes Alcidae remeabat in agmine Thebas
    Geryone extincto caeloque ea facta ferebat.
    tris animas namque id monstrum, tris corpore dextras
    armarat ternaque caput ceruice gerebat.
    haud alium uidit tellus, cui ponere finem            280
    non posset mors una uiro, duraeque sorores
    tertia bis rupto torquerent stamina filo.
    hinc spolia ostentabat ouans captiuaque uictor
    armenta ad fontis medio feruore uocabat,
    cum tumidas fauces accensis sole uenenis            285
    calcatus rupit letali uulnere serpens
    Inachiumque uirum terris prostrauit Hiberis.
    mox profugi ducente Noto aduertere coloni,
    insula quos genuit Graio circumflua ponto
    et, quae auxit quondam Laertia regna, Zacynthos.            290
    firmauit tenues ortus mox Daunia pubes
    sedis inops, misit largo quam diues alumno
    magnanimis regnata uiris, nunc Ardea nomen.
    libertas populis pacto seruata decusque
    maiorum, et Poenis ubi imperitare negatum.            295
           Admouet abrupto flagrantia foedere ductor
    Sidonius castra et latos quatit agmine campos.
    ipse caput quassans circumlustrauit anhelo
    muros saeuus equo, mensusque pauentia tecta
    pandere iamdudum portas et cedere uallo            300
    imperat et longe clausis sua foedera, longe
    Ausoniam fore, nec ueniae spem Marte subactis:
    scita patrum et leges et iura fidemque deosque
    in dextra nunc esse sua. uerba ocius acer
    intorto sancit iaculo figitque per arma            305
    stantem pro muro et minitantem uana Caicum.
    concidit exacti medius per uiscera teli,
    effusisque simul praerupto ex aggere membris
    uictori moriens tepefactam retulit hastam.
    at multo ducis exemplum clamore secuti            310
    inuoluunt atra telorum moenia nube.
    clara nec in numero uirtus latet: obuia quisque
    ora duci portans ceu solus bella capessit.
    hic crebram fundit Baliari uerbere glandem
    terque leui ducta circum caput altus habena            315
    permissum uentis a[b]scondit in aera telum,
    hic ualido librat stridentia saxa lacerto,
    huic impulsa leui torquetur lancea nodo.
    ante omnis ductor patriis insignis in armis
    nunc picea iactat fumantem lampada flamma,            320
    nunc sude, nunc iaculo, nunc saxis impiger instat
    aut hydro imbutas, bis noxia tela, sagittas
    contendit neruo atque insultat fraude pharetrae,
    Dacus ut armiferis Geticae telluris in oris
    spicula quae patrio gaudens acuisse ueneno            325
    fundit apud ripas inopina binominis Histri.
           Cura subit, collem turrita cingere fronte
    castelloque urbem circumuallare frequenti.
    heu priscis numen populis, at nomine solo
    in terris iam nota Fides! stat dura iuuentus            330
    ereptamque fugam et claudi uidet aggere muros,
    sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto
    seruata cecidisse fide. iamque acrius omnis
    intendunt uires: adductis stridula neruis
    Phocais effundit uastos balista molaris;            335
    atque eadem ingentis mutato pondere teli
    ferratam excutiens ornum media agmina rumpit.
    alternus resonat clangor. certamine tanto
    conseruere acies, ueluti circumdata uallo
    Roma foret, clamantque super: 'Tot milia, gentes            340
    inter tela satae, iam capto stamus in hoste?
    nonne pudet coepti, pudet ominis? en bona uirtus
    primitiaeque ducis! taline implere paramus
    Italiam fama, talis praemittere pugnas?'
           Accensae exultant mentes, haustusque medullis             345
    Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.
    inuadunt manibus uallum caesasque relincunt
    deiecti muris dextras. subit arduus agger
    imponitque globos pugnantum desuper urbi.
    armauit clausos ac portis arcuit hostem            350
    librari multa consueta phalarica dextra,
    horrendum uisu robur celsisque niuosae
    Pyrenes trabs lecta iugis, cui plurima cuspis,
    uix muris toleranda lues, sed cetera pingui
    uncta pice atque atro circumlita sulphure fumant.            355
    fulminis haec ritu summis e moenibus arcis
    incita, sulcatum tremula secat aera flamma,
    qualis sanguineo praestringit lumina crine
    ad terram caelo decurrens ignea lampas.
    haec ictu rapido pugnantum saepe per auras,            360
    attonito ductore, tulit fumantia membra;
    haec uastae lateri turris cum turbine fixa,
    dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis,
    arma uirosque simul pressit flagrante ruina.
    tandem condensis artae testudinis armis            365
    subducti Poeni uallo caecaque latebra
    pandunt prolapsam suffossis moenibus urbem.
    terribilem in sonitum procumbens aggere uicto
    Herculeus labor atque immania saxa resoluens
    mugitum ingentem caeli dedit. Alpibus altis            370
    aeriae rupes scopulorum mole reuulsa
    haud aliter scindunt resonanti fragmine montem.
    surgebat cumulis etiam tum prorutus agger,
    obstabatque iacens uallum, ni protinus instent
    hinc atque hinc acies media pugnare ruina.            375
           Emicat ante omnis primaeuo flore iuuentae
    insignis Rutulo Murrus de sanguine (at idem
    matre Saguntina Graius geminoque parente
    Dulichios Italis miscebat prole nepotes).
    hic magno socios Aradum clamore uocantem,            380
    qua corpus loricam inter galeamque patescit,
    conantis motus speculatus, cuspide sistit,
    prostratumque premens telo, uoce insuper urget:
    'Fallax Poene, iaces; certe Capitolia primus
    scandebas uictor. quae tanta licentia uoti?            385
    nunc Stygio fer bella Ioui!' tum feruidus hastam
    aduersi torquens defigit in inguine ~Hiberi,
    oraque dum calcat iam singultantia leto,
    'Hac iter est' inquit 'uobis ad moenia Romae,
    o metuenda manus. sic, quo properatis, eundum.'            390
    mox instaurantis pugnam circumsilit arma
    et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi.
    diues agri, diues pecoris famaeque negatus
    bella feris arcu iaculoque agitabat Hiberus,
    felix heu nemorum et uitae laudandus opacae,            395
    si sua per patrios tenuisset spicula saltus.
    hunc miseratus adest infesto uulnere Ladmus.
    cui saeuum adridens 'Narrabis Hamilcaris umbris
    hanc' inquit 'dextram, quae iam post funera uulgi
    Hannibalem uobis comitem dabit,' et ferit alte            400
    insurgens gladio cristatae cassidis aera
    perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.
    tum frontem Chremes intonsam umbrante capillo
    saeptus et horrentis effingens crine galeros,
    tum Masulis crudaque uirens ad bella senecta            405
    Kartalo, non pauidus fetas mulcere leaenas,
    flumineaque urna caelatus Bagrada parmam
    et uastae Nasamon Syrtis populator Hiempsal,
    audax in fluctu laceras captare carinas,
    una omnes dextraque cadunt iraque perempti;            410
    nec non serpentem diro exarmare ueneno
    doctus Athyr tactuque grauis sopire chelydros
    ac dubiam admoto subolem explorare ceraste.
    tu quoque fatidicis Garamanticus accola lucis
    insignis flexo galeam per tempora cornu,            415
    heu frustra reditum sortes tibi saepe locutas
    mentitumque Iouem increpitans, occumbis, Hiarba.
    et iam corporibus cumulatus creuerat agger,
    perfusaeque atra fumabant caede ruinae.
    tum ductorem auido clamore in proelia poscit:            420
    fulmineus ceu Spartanis latratibus actus,
    cum siluam occursu uenantum perdidit, hirto
    horrescit saetis dorso et postrema capessit
    proelia, canentem mandens aper ore cruorem,
    ~iamque gemet geminum contra uenabula dentem.            425
           At parte ex alia, qua se insperata iuuentus
    extulerat portis, ceu spicula nulla manusque
    uim ferre exitiumue queant, permixtus utrisque
    Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem,
    cantato nuper senior quem fecerat igni            430
    litore ab Hesperidum Temisus, qui carmine pollens
    fidebat magica ferrum crudescere lingua:
    quantus Bistoniis late Gradiuus in oris
    belligero rapitur curru telumque coruscans,
    Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella            435
    cornipedum adflatu domat et stridoribus axis.
    iamque Hostum Rutulumque Pholum ingentemque Metiscum,
    iam Lygdum Duriumque simul flauumque Galaesum
    et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris,
    Daunum etiam, grata quo non spectatior alter            440
    uoce mouere fora atque orando fingere mentes
    nec legum custos sollertior, aspera telis
    dicta admiscentem: 'Quaenam te, Poene, paternae
    huc adigunt Furiae? non haec Sidonia tecta
    feminea fabricata manu pretioue parata,            445
    exulibusue datum dimensis litus harenis.
    fundamenta deum Romanaque foedera cernis.'
    ast illum toto iactantem talia campo
    ingenti raptum nisu medioque uirorum
    auulsum inter tela globo et post terga reuinctum            450
    Hannibal ad poenam lentae mandauerat irae,
    increpitansque suos inferri signa iubebat,
    perque ipsos caedis cumulos stragemque iacentum
    monstrabat furibundus iter cunctosque ciebat
    nomine et in praedas stantem dabat improbus urbem.            455
           Sed postquam a trepidis allatum feruere partem
    diuersam Marte infausto, Murroque secundos
    hunc superos tribuisse diem, ruit ocius amens
    lymphato cursu atque ingentis deserit actus.
    letiferum nutant fulgentes uertice cristae,            460
    crine ut flammifero terret fera regna cometes
    sanguineum spargens ignem: uomit atra rubentis
    fax caelo radios, ac saeua luce coruscum
    scintillat sidus terrisque extrema minatur.
    praecipiti dant tela uiam, dant signa uirique,            465
    atque ambae trepidant acies. iacit igneus hastae
    dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo.
    talis ubi Aegaeo surgente ad sidera ponto
    per longum uasto Cori cum murmure fluctus
    suspensum in terras portat mare, frigida nautis            470
    corda tremunt: sonat ille procul flatuque tumescens
    curuatis pauidas tramittit Cycladas undis.
    non cuncta e muris unum incessentia tela
    fumantesque ante ora faces, non saxa per artem
    tormentis excussa tenent. ut tegmina primum            475
    fulgentis galeae conspexit et arma cruento
    ontra solem auro rutilantia, turbidus infit:
    'En, qui res Libycas inceptaque tanta retardet,
    Romani Murrus belli mora. foedera, faxo,
    iam noscas, quid uana queant et uester Hiberus.            480
    fer tecum castamque fidem seruataque iura:
    deceptos mihi linque deos.' cui talia Murrus:
    'Exoptatus ades. mens olim proelia poscit
    speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum
    praemia et Italiam tellure inquire sub ima.            485
    longum in Dardanios finis iter atque niualem
    Pyrenen Alpesque tibi mea dextera donat.'
           Haec inter cernens subeuntem comminus hostem
    praeruptumque loci fidum sibi, corripit ingens
    aggere conuulso saxum et nitentis in ora            490
    deuoluit, pronoque silex ruit incitus ictu.
    subsedit duro concussus fragmine muri.
    tum pudor accendit mentem, nec conscia fallit
    uirtus pressa loco; frendens luctatur et aegro
    scandit in aduersum per saxa uetantia nisu.            495
    sed postquam propior uicino lumine fulsit
    et tota se mole tulit, uelut incita clausum
    agmina Poenorum cingant, et cuncta pauentem
    castra premant, lato Murrus caligat in hoste.
    mille simul dextrae densusque micare uidetur            500
    ensis et innumerae nutare in casside cristae.
    conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos
    igne micet. trahit instanti languentia leto
    membra pauens Murrus supremaque uota capessit:
    'Conditor Alcide, cuius uestigia sacra            505
    incolimus, terrae minitantem auerte procellam,
    si tua non segni defenso moenia dextra.'
           Dumque orat caeloque attollit lumina supplex,
    'Cerne', ait 'an nostris longe Tirynthius ausis
    iustius adfuerit. ni displicet aemula uirtus,            510
    haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis
    agnosces, inuicte, tuis. fer numen amicum
    et, Troiae quondam primis memorate ruinis,
    dexter ades Phrygiae delenti stirpis alumnos.'
    sic Poenus pressumque ira simul exigit ensem            515
    qua capuli statuere morae, teloque relato
    horrida labentis perfunditur arma cruore.
    ilicet ingenti casu turbata iuuentus
    procurrit: nota arma uiri corpusque superbo
    uictori spoliare negant. coit aucta uicissim            520
    hortando manus, et glomerata mole feruntur.
    hinc saxis galea, hinc clipeus sonat aereus hastis.
    incessunt sudibus librataque pondera plumbi
    certatim iaciunt. decisae uertice cristae,
    direptumque decus nutantum in caede iubarum.            525
    iamque agitur largus per membra fluentia sudor,
    et stant loricae squamis horrentia tela.
    nec requies tegimenue datur mutare sub ictu.
    genua labant, fessique umeri gestamina laxant.
    tum creber penitusque trahens suspiria sicco            530
    fumat ab ore uapor, nisuque elisus anhelo
    auditur gemitus fractumque in casside murmur.
    mente aduersa domat gaudetque nitescere duris
    uirtutem et decoris pretio discrimina pensat.
           Hic subitus scisso densa inter nubila caelo            535
    erupit quatiens terram fragor, et super ipsas
    bis pater intonuit geminato fulmine pugnas.
    inde inter nubes uentorum turbine caeco
    ultrix iniusti uibrauit lancea belli
    ac femine aduerso librata cuspide sedit.            540
    Tarpeiae rupes superisque habitabile saxum
    et uos, uirginea lucentes semper in ara
    Laomedonteae, Troiana altaria, flammae,
    heu quantum uobis fallacis imagine teli
    promisere dei! propius si pressa furenti            545
    hasta foret, clausae starent mortalibus Alpes,
    nec, Trasimenne, tuis nunc Allia cederet undis.
           Sed Iuno, aspectans Pyrenes uertice celsae
    naua rudimenta et primos in Marte calores,
    ut uidet impressum coniecta cuspide uulnus,            550
    aduolat obscura circumdata nube per auras
    et ualidam duris euellit ab ossibus hastam.
    ille tegit clipeo fusum per membra cruorem,
    tardaque paulatim et dubio uestigia nisu
    alternata trahens, auersus ab aggere cedit.            555
           Nox tandem optatis terras pontumque tenebris
    condidit et pugnas erepta luce diremit.
    at durae inuigilant mentes molemque reponunt,
    noctis opus. clausos acuunt extrema pericli
    et fractis rebus uiolentior ultima uirtus.            560
    hinc puer inualidique senes, hinc femina ferre
    certat opem in dubiis miserando naua labori,
    saxaque mananti subuectat uulnere miles.
    iam patribus clarisque senum sua munia curae:
    concurrunt lectosque uiros hortantur et orant            565
    defessis subeant rebus reuocentque salutem
    et Latia extremis implorent casibus arma.
    'Ite citi, remis uelisque impellite puppim.
    saucia dum castris clausa est fera, tempore Martis
    utendum est rupto et grassandum ad clara periclis.            570
    ite citi, deflete fidem murosque ruentis
    antiquaque domo meliora accersite fata.
    mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos.'
    ast illi celerant, qua proxima litora, gressum
    et fugiunt tumido per spumea caerula uelo.            575
           Pellebat somnos Tithoni roscida coniunx,
    ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos
    adflarat montis roseasque mouebat habenas.
    iam celsa e muris extructa mole iuuentus
    clausam nocturnis ostentat turribus urbem.            580
    rerum omnes pendent actus, et milite maesto
    laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor,
    inque ducem uersae tanto discrimine curae.
           Interea Rutulis longinqua per aequora uectis
    Herculei ponto coepere existere colles            585
    et nebulosa iugis attollere saxa Monoeci.
    Thracius hos Boreas scopulos immitia regna
    solus habet semperque rigens nunc litora pulsat,
    nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes,
    atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto,            590
    haud ulli contra fiducia surgere uento.
    uerticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant
    aequora, et iniecto conduntur gurgite montes,
    iamque uolans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit.
    hunc postquam Boreae dirum euasere furorem,            595
    alternos maesti casus bellique marisque
    et dubium rerum euentum sermone uolutant.
    'O patria, o Fidei domus inclita, quo tua nunc sunt
    fata loco? sacraene manent in collibus arces?
    an cinis (heu superi) tanto de nomine restat?            600
    ferte leues auras flatusque ciete secundos,
    si nondum insultat templorum Poenicus ignis
    culminibus, Latiaeque ualent succurrere classes.'
           Talibus inlacrimant noctemque diemque querelis,
    donec Laurentis puppis defertur ad oras,            605
    qua pater acceptis Anienis ditior undis
    in pontum flauo descendit gurgite Thybris.
    hinc consanguineae subeunt iam moenia Romae.
           Concilium uocat augustum castaque beatos
    paupertate patres ac nomina parta triumphis            610
    consul et aequantem superos uirtute senatum.
    facta animosa uiros et recti sacra cupido
    attollunt, hirtaeque togae neglectaque mensa
    dexteraque a curuis capulo non segnis aratris.
    exiguo faciles et opum non indiga corda,            615
    ad paruos curru remeabant saepe penates.
           In foribus sacris primoque in limine templi
    captiui currus, belli decus, armaque rapta
    pugnantum ducibus saeuaeque in Marte secures,
    perfossi clipei et seruantia tela cruorem            620
    claustraque portarum pendent: hic Punica bella,
    Aegatis cernas fusaque per aequora classe
    exactam ponto Libyen testantia rostra.
    hic galeae Senonum pensatique improbus auri
    arbiter ensis inest, Gallisque ex arce fugatis            625
    arma reuertentis pompa gestata Camilli,
    hic spolia Aeacidae, hic Epirotica signa
    et Ligurum horrentes coni parmaeque relatae
    Hispana de gente rudes Alpinaque gaesa.
           Sed postquam clades patefecit et horrida bella            630
    orantum squalor, praesens astare Sagunti
    ante oculos uisa est extrema precantis imago.
    tum senior maesto Sicoris sic incipit ore:
    'Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur
    Marte satam populi ferro parere subacti,            635
    ne crede emensum leuia ob discrimina pontum.
    uidimus obsessam patriam murosque trementis,
    et, quem insana freta aut coetus genuere ferarum,
    uidimus Hannibalem. procul his a moenibus, oro,
    arcete, o superi, nostroque in Marte tenete            640
    fatiferae iuuenem dextrae! qua mole sonantis
    exigit ille trabes! et quantus crescit in armis!
    trans iuga Pyrenes, medium indignatus Hiberum,
    exciuit Calpen et mersos Syrtis harenis
    molitur populos maioraque moenia quaerit.             645
    omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis,            656
    omnis ab aestifero sitiens Libys imminet axe.
    spumeus hic medio qui surgit ab aequore fluctus,            646
    si prohibere piget, uestras effringet in urbes.
    an tanti pretium motus ruptique per enses
    foederis hoc iuueni iurata in bella ruenti
    creditis, ut statuat superatae iura Sagunto?            650
    ocius ite, uiri, et nascentem extinguite flammam,
    ne serae redeant post aucta pericula curae.
    quamquam o, si nullus terror, non obruta iam nunc
    semina fumarent belli, uestraene Sagunto
    spernendum consanguineam protendere dextram?            655
    per uos culta diu Rutulae primordia gentis            658
    Laurentemque larem et genetricis pignora Troiae,
    conseruate pios, qui permutare coacti
    Acrisioneis Tirynthia culmina muris.
    uos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni
    iuuisse egregium, uos et Campana tueri
    moenia, depulso Samnitum robore, dignum
    Sigeis duxistis auis. uetus incola Dauni,            665
    testor uos, fontes et stagna arcana Numici,
    cum felix nimium dimitteret Ardea pubem,
    sacra domumque ferens et aui penetralia Turni
    ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi.
    cur ut decisa atque auulsa a corpore membra            670
    despiciar, nosterque luat cur foedera sanguis?'
           Tandem, ut finitae uoces, (miserabile uisu)
    summissi palmas, lacerato tegmine uestis,
    adfigunt proni squalentia corpora terrae.
    inde agitant consulta patres curasque fatigant.            675
    Lentulus, ut cernens accensae tecta Sagunti,
    poscendum poenae iuuenem celerique negantis
    exuri bello Carthaginis arua iubebat.
    at Fabius, cauta speculator mente futuri
    nec laetus dubiis parcusque lacessere Martem            680
    et melior clauso bellum producere ferro,
    prima super tantis rebus pensanda, ducisne
    ceperit arma furor, patres an signa moueri
    censuerint, mittique uiros, qui exacta reportent.
    prouidus haec ritu uatis fundebat ab alto            685
    pectore praemeditans Fabius surgentia bella,
    ut saepe e celsa grandaeuus puppe magister,
    prospiciens signis uenturum in carbasa Corum,
    summo iam dudum substringit lintea malo.
    sed lacrimae atque ira mixtus dolor impulit omnis            690
    praecipitare latens fatum, lectique senatu,
    qui ductorem adeant; si perstet surdus in armis
    pactorum, uertant inde ad Carthaginis arces
    nec diuum oblitis indicere bella morentur.

LIBER SECUNDUS

 

 

 

 

    Caeruleis prouecta uadis iam Dardana puppis
    tristia magnanimi portabat iussa senatus
    primoresque patrum. Fabius, Tirynthia proles,
    ter centum memorabat auos, quos turbine Martis
    abstulit una dies, cum Fors non aequa labori            5
    patricio Cremerae maculauit sanguine ripas.
    huic comes aequato sociauit munere curas
    Publicola, ingentis Volesi Spartana propago.
    is cultam referens insigni nomine plebem
    Ausonios atauo ducebat consule fastus.            10
           Hos ut depositis portum contingere uelis
    allatum Hannibali consultaque ferre senatus
    iam medio seram bello poscentia pacem
    ductorisque simul conceptas foedere poenas,
    ocius armatas passim per litora turmas            15
    ostentare iubet minitantia signa recensque
    perfusos clipeos et tela rubentia caede.
    haud dictis nunc esse locum; strepere omnia clamat
    Tyrrhenae clangore tubae gemituque cadentum.
    dum detur, relegant pontum neu se addere clausis            20
    festinent: notum quid caede calentibus armis,
    quantum irae liceat, motusue quid audeat ensis.
    sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi
    conuerso Tyrios petierunt remige patres.
           Hic alto Poenus fundentem uela carinam            25
    incessens dextra 'Nostrum, pro Iuppiter!' inquit
    'nostrum ferre caput parat illa per aequora puppis.
    heu caecae mentes tumefactaque corda secundis!
    armatum Hannibalem poenae petit impia tellus!
    ne deposce, adero; dabitur tibi copia nostri            30
    ante expectatum, portisque focisque timebis
    quae nunc externos defendis, Roma, penatis.
    Tarpeios iterum scopulos praeruptaque saxa
    scandatis licet et celsam migretis in arcem:
    nullo iam capti uitam pensabitis auro.'            35
           Incensi dictis animi, et furor additus armis.
    conditur extemplo telorum nubibus aether,
    et densa resonant saxorum grandine turres.
    ardor agit, prouecta queat dum cernere muros,
    inque oculis profugae Martem exercere carinae.            40
    ipse autem incensas promissa piacula turmas
    flagitat insignis nudato uulnere ductor
    ac repetens questus furibundo personat ore:
    'Poscimur, o socii, Fabiusque e puppe catenas
    ostentat, dominique uocat nos ira senatus.            45
    si taedet coepti culpandaue mouimus arma,
    Ausoniam ponto propere reuocate carinam:
    nil moror: en, uincta lacerandum tradite dextra.
    nam cur, Eoi deductus origine Beli,
    tot Libyae populis, tot circumfusus Hiberis,            50
    seruitium perferre negem? Rhoeteius immo
    aeternum imperitet populis saeclisque propaget
    regna ferox; nos iussa uirum nutusque tremamus.'
    effundunt gemitus atque omina tristia uertunt
    in stirpem Aeneadum ac stimulant clamoribus iras.            55
           Discinctos inter Libyas populosque bilinguis
    Marmaricis audax in bella Oenotria signis
    uenerat Asbyte, proles Garamantis Hiarbae.
    Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusae
    Cinyphiumque Macen et iniquo e sole calentis            60
    Battiadas late imperio sceptrisque regebat.
    cui patrius Nasamon aeternumque arida Barce,
    cui nemora Autololum atque infidae litora Syrtis
    parebant nullaque leuis Gaetulus habena.
    atque is fundarat thalamos Tritonide nympha,            65
    unde genus proauumque Iouem regina ferebat
    et sua fatidico repetebat nomina luco.
    haec ignara uiri uacuoque adsueta cubili
    uenatu et siluis primos defenderat annos;
    non calathis mollita manus operataue fuso            70
    Dictynnam et saltus et anhelum impellere planta
    cornipedem ac strauisse feras immitis amabat.
    quales Threiciae Rhodopen Pangaeaque lustrant
    saxosis nemora alta iugis cursuque fatigant
    Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque Getaeque            75
    et Rhesi domus et lunatis Bistones armis.
           Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem
    Hesperidum nodo crinem dextrumque feroci
    nuda latus Marti ac fulgentem tegmine laeuam
    Thermodontiaca munita in proelia pelta,              80
    fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.
    pars comitum biiugo curru, pars cetera dorso
    fertur equi; nec non Veneris iam foedera passae
    reginam cingunt, sed uirgine densior ala est.
    ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos            85
    ante aciem ostentabat equos, tumulumque propincum
    dum sequitur gyris, campo uibrata per auras
    spicula contorquens summa ponebat in arce.
           Hanc hasta totiens intrantem moenia Mopsus
    non tulit et celsis senior Gortynia muris            90
    tela sonante fugat neruo liquidasque per auras
    derigit aligero letalia uulnera ferro.
    Cres erat, aerisonis Curetum aduectus ab antris,
    Dictaeos agitare puer leuioribus armis
    pennata saltus adsuetus harundine Mopsus.            95
    ille uagam caelo demisit saepe uolucrem,
    ille procul campo linquentem retia ceruum
    uulnere sistebat, rueretque inopina sub ictu
    ante fera incauto quam sibila poneret arcus.
    nec se tum pharetra iactauit iustius ulla            100
    Eois quamquam certet Gortyna sagittis.
    uerum ut opum leuior uenatu extendere uitam
    abnuit, atque artae res exegere per aequor,
    coniuge cum Meroe natisque inglorius hospes
    intrarat miseram fato ducente Saguntum.            105
    coryti fratrum ex umeris calamique paterni
    pendebant uolucerque chalybs, Minoia tela.
    hic medius iuuenum Massylae gentis in agmen
    crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.
    iam Garamum audacemque Thyrum pariterque ruentis            110
    Gisgonem leuemque Bagam indignumque sagittae,
    impubem malas, tam certae occurrere Lixum
    fuderat et plena tractabat bella pharetra.
    tum uultum intendens telumque in uirginis ora
    desertum non grata Iouem per uota uocabat.            115
    namque ut fatiferos conuerti prospicit arcus,
    opposito procul insidiis Nasamonias Harpe
    corpore praeripuit letum calamumque uolantem,
    dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu,
    et primae ferrum a tergo uidere sorores.            120
    at comitis frendens casu labentia uirgo
    membra leuat paruaque oculos iam luce natantis
    inrorat lacrimis totisque adnisa doloris
    uiribus intorquet letalem in moenia cornum.
    illa uolans umerum rapido transuerberat ictu            125
    conantis Dorylae, iunctis iam cornibus arcus
    et ducti spatium nerui complente sagitta,
    excutere in uentos resoluto pollice ferrum.
    tum subitum in uulnus praeceps deuoluitur altis
    aggeribus muri, iuxtaque cadentia membra            130
    effusi uersa calami fluxere pharetra.
    exclamat paribus frater uicinus in armis
    Icarus ulciscique parat lacrimabile fatum.
    atque illum raptim promentem in proelia telum
    Hannibal excussi praeuertit turbine saxi.            135
    labuntur gelido torpentia frigore membra,
    deficiensque manus pharetrae sua tela remisit.
           At pater in gemino natorum funere Mopsus
    correptos arcus ter maesta mouit ab ira,
    ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artis.            140
    paenitet heu sero dulcis liquisse penatis,
    adreptoque auide, quo concidis, Icare, saxo,
    postquam aeuum senior percussaque pectora frustra
    sentit et, ut tantos compescat morte dolores,
    nil opis in dextra, uastae se culmine turris            145
    praecipitem iacit et delapsus pondere prono
    membra super nati moribundos explicat artus.
           Dum cadit externo Gortynius aduena bello,
    iam noua molitus stimulato milite Theron,
    Alcidae templi custos araeque sacerdos,            150
    non expectatum Tyriis effuderat agmen
    et fera miscebat reserata proelia porta.
    atque illi non hasta manu, non uertice cassis,
    sed fisus latis umeris et mole iuuentae
    agmina uastabat claua, nihil indigus ensis.            155
    exuuiae capiti impositae tegimenque leonis
    terribilem attollunt excelso uertice rictum.
    centum angues idem Lernaeaque monstra gerebat
    in clipeo et sectis geminam serpentibus hydram.
    ille Iubam Tapsumque patrem clarumque Micipsam            160
    nomine aui Maurumque Sacen, a moenibus actos
    palantisque fuga, praeceps ad litora cursu
    egerat, atque una spumabant aequora dextra.
    nec contentus Idi leto letoque Cothonis
    Marmaridae nec caede Rothi nec caede Iugurthae,            165
    Asbytes currum et radiantis tegmina laeuae
    poscebat uotis gemmataque lumina peltae
    atque in belligera uersabat uirgine mentem.
    quem ruere ut telo uidit regina cruento,
    obliquos detorquet equos laeuumque per orbem            170
    fallaci gyro campum secat ac uelut ales
    auerso rapitur sinuata per aequora curru.
    dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro
    incita pulueream campo trahit ungula nubem,
    aduersum late stridens rota proterit agmen,            175
    ingerit et crebras uirgo trepidantibus hastas.
    hic cecidere Lycus Thamyrisque et nobile nomen
    Eurydamas, clari deductum stirpe parentis,
    qui thalamos ausus quondam sperare superbos
    (heu demens!) Ithacique torum; sed enim arte pudica            180
    fallacis totiens reuoluto stamine telae
    deceptus, mersum pelago iactarat Vlixen.
    ast Ithacus uero ficta pro morte loquacem
    adfecit leto, taedaeque ad funera uersae.
    gens extrema uiri campis deletur Hiberis            185
    Eurydamas Nomados dextra: superinstrepit ater
    et seruat cursum perfractis ossibus axis.
           Iamque aderat remeans uirgo, inter proelia postquam
    distringi Therona uidet, saeuamque bipennem
    perlibrans mediae fronti, spolium inde superbum            190
    Herculeasque tibi exuuias, Dictynna, uouebat.
    nec segnis Theron tantae spe laudis in ipsos
    aduersus consurgit equos uillosaque fului
    ingerit obiectans trepidantibus ora leonis.
    attoniti terrore nouo rictuque minaci            195
    quadrupedes iactant resupino pondere currum.
    tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas
    occupat incussa gemina inter tempora claua,
    feruentisque rotas turbataque frena pauore
    disiecto spargit conlisa per ossa cerebro,            200
    ac rapta properans caedem ostentare bipenni
    amputat e curru reuolutae uirginis ora.
    necdum irae positae. celsa nam figitur hasta
    spectandum caput: id gestent ante agmina Poenum
    imperat, et propere currus ad moenia uertant.            205
           Haec caecus fati diuumque abeunte fauore
    uicino Theron edebat proelia leto.
    namque aderat toto ore ferens iramque minasque
    Hannibal et caesam Asbyten fixique tropaeum
    infandum capitis furiata mente dolebat.            210
    ac simul aerati radiauit luminis umbo,
    et concussa procul membris uelocibus arma
    letiferum intonuere, fugam perculsa repente
    ad muros trepido conuertunt agmina cursu:
    sicut agit leuibus per sera crepuscula pennis            215
    e pastu uolucres ad nota cubilia uesper;
    aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosae
    sparsa super flores examina tollit Hymettos,
    ad dulcis ceras et odori corticis antra
    mellis apes grauidae properant densoque uolatu            220
    raucum conexae glomerant ad limina murmur.
    praecipitat metus attonitos, caecique feruntur.
    heu blandum caeli lumen! tantone cauetur
    mors reditura metu nascentique addita fata?
    consilium damnant portisque atque aggere tuto            225
    erupisse gemunt: retinet uix agmina Theron
    interdumque manu, interdum clamore minisque:
    'State, uiri; meus ille hostis; mihi gloria magnae,
    state, uenit pugnae. muro tectisque Sagunti
    hac abigam Poenos dextra; spectacula tantum            230
    ferte, uiri; uel, si cunctos metus acer in urbem
    (heu deforme!) rapit, soli mihi claudite portas.'
           At Poenus rapido praeceps ad moenia cursu,
    dum pauitant trepidi rerum fessique salutis,
    tendebat. stat primam urbem murosque patentis            235
    postposita caede et dilata inuadere pugna.
    id postquam Herculeae custos uidet impiger arae,
    emicat et uelox formidine praeuenit hostem.
    gliscit Elissaeo uiolentior ira tyranno:
    'Tu solue interea nobis, bone ianitor urbis,            240
    supplicium, ut pandas' inquit 'tua moenia leto.'
    nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum
    mucronem; sed contortum prior impete uasto
    Daunius huic robur iuuenis iacit. arma fragore
    icta graui raucum gemuere, alteque resultant            245
    aere inlisa cauo nodosae pondera clauae.
    at uiduus teli et frustrato proditus ictu,
    pernici uelox cursu rapit incita membra
    et celeri fugiens perlustrat moenia planta.
    instat atrox terga increpitans fugientia uictor.            250
    conclamant matres, celsoque e culmine muri
    lamentis uox mixta sonat: nunc nomine noto
    appellant, seras fesso nunc pandere portas
    posse uolunt; quatit hortantum praecordia terror
    ne simul accipiant ingentem moenibus hostem.            255
    incutit umbonem fesso adsultatque ruenti
    Poenus et ostentans spectantem e moenibus urbem
    'I, miseram Asbyten leto solare propinquo'++
    haec dicens, iugulo optantis dimittere uitam
    infestum condit mucronem ac regia laetus            260
    quadrupedes spolia abreptos a moenibus ipsis,
    quis aditum portae trepidantum saepserat agmen,
    uictor agit curruque uolat per ouantia castra.
           At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi
    deproperat munus tumulique adiungit honorem            265
    et rapto cineres ter circum corpore lustrat.
    hinc letale uiri robur tegimenque tremendum
    in flammas iaciunt, ambustoque ore genisque
    deforme alitibus liquere cadauer Hiberis.
           Poenorum interea quis rerum summa potestas,            270
    consultant bello super, et quae dicta ferantur
    Ausoniae populis, oratorumque minaci
    aduentu trepidant. mouet hinc foedusque fidesque
    et testes superi iurataque pacta parentum,
    hinc popularis amor coeptantis magna iuuentae,            275
    et sperare iuuat belli meliora. sed, olim
    ductorem infestans odiis gentilibus, Hannon
    sic adeo increpitat studia incautumque fauorem:
    'Cuncta quidem, patres, (neque enim cohibere minantum
    irae se ualuere) premunt formidine uocem:            280
    haud tamen abstiterim. mortem licet arma propinquent,
    testabor superos, et caelo nota relinquam
    quae postrema salus rerum patriaeque reposcit.
    nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto
    haec serus uates Hannon canit. anxia rupi            285
    pectora ne castris innutriretur et armis
    exitiale caput; monui et, dum uita, monebo,
    ingenitum noscens uirus flatusque paternos,
    ut, qui stelligero speculatur sidera caelo,
    uenturam pelagi rabiem Caurique futura            290
    praedicit miseris haud uanus flamina nautis.
    consedit solio rerumque inuasit habenas:
    ergo armis foedus fasque omne abrumpitur armis,
    oppida quassantur, longeque in moenia nostra
    Aeneadum arrectae mentes, disiectaque pax est.            295
    exagitant manes iuuenem furiaeque paternae
    ac funesta sacra et conuersi foedere rupto
    in caput infidum superi Massylaque uates.
    an nunc ille noui caecus caligine regni
    externas arces quatit aut Tirynthia tecta?            300
    sic propria luat hoc poena nec misceat urbis
    fata suis: nunc hoc, hoc inquam, tempore muros
    oppugnat, Carthago, tuos teque obsidet armis.
    lauimus Hennaeas animoso sanguine uallis
    et uix conducto produximus arma Lacone.            305
    nos ratibus laceris Scyllaea repleuimus antra
    classibus et refluo spectauimus aequore raptis
    contorta e fundo reuomentem transtra Charybdin.
    respice, pro demens, pro pectus inane deorum,
    Aegatis Libyaeque procul fluitantia membra!            310
    quo ruis et patriae exitio tibi nomina quaeris?
    scilicet immensae, uisis iuuenalibus armis,
    subsident Alpes, subsidet mole niuali
    Alpibus aequatum attollens caput Apenninus.
    sed campos fac, uane, dari. num gentibus istis            315
    mortales animi, aut ferro flammaue fatiscunt?
    haud tibi Neritia cernes cum prole laborem.
    pubescit castris miles, galeaque teruntur
    nondum signatae flaua lanugine malae,
    nec requies aeui nota, exanguesque merendo            320
    stant prima inter signa senes letumque lacessunt.
    ipse ego Romanas perfosso corpore turmas
    tela intorquentis correpta e uulnere uidi,
    uidi animos mortesque uirum decorisque furorem.
    si bello absistis nec te uictoribus offers,            325
    quantum heu, Carthago, donat tibi sanguinis Hannon!'
           Gestar ad haec (namque impatiens asperque coquebat
    iamdudum immites iras mediamque loquentis
    bis conatus erat turbando abrumpere uocem)
    'Concilione' inquit 'Libyae Tyrioque senatu,            330
    pro superi, Ausonius miles sedet, armaque tantum
    haud dum sumpta uiro? nam cetera non latet hostis.
    nunc geminas Alpes Apenninumque minatur,
    nunc freta Sicaniae et Scyllaei litoris undas,
    nec procul est quin iam manes umbrasque pauescat            335
    Dardanias: tanta accumulat praeconia leto
    uulneribusque uirum ac tollit sub sidera gentem.
    mortalem, mihi crede, licet formidine turpi
    frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem.
    uidi ego, cum, geminas artis post terga catenis            340
    euinctus palmas, uulgo traheretur ouante
    carceris in tenebras spes et fiducia gentis
    Regulus Hectoreae; uidi, cum robore pendens
    Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.
    nec uero terrent puerilia protinus ora            345
    sub galea et pressae properata casside malae.
    indole non adeo segni sumus: aspice, turmae
    quot Libycae certant annos anteire labore
    et nudis bellantur equis; ipse, aspice, ductor,
    cum primam tenero uocem proferret ab ore,            350
    iam bella et lituos ac flammis urere gentem
    iurabat Phrygiam atque animo patria arma mouebat.
    proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos
    Apenninus agat scopulos: per saxa niuesque
    (dicam etenim, ut stimulent atram uel inania mentem),            355
    per caelum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas
    desperare uias laudemque timere secundam.
    sed Libyae clades et primi incendia belli
    aggerat atque iterum pro libertate labores
    Hannon ferre uetat. ponat formidinis aestus            360
    parietibusque domus imbellis femina seruet
    singultantem animam; nos, nos contra ibimus hostem,
    quis procul a Tyria dominos depellere Byrsa,
    uel Ioue non aequo, fixum est. sin fata repugnant,
    et iam damnata cessit Carthagine Mauors,            365
    occumbam potius nec te, patria inclita, dedam
    aeternum famulam liberque Acheronta uidebo.
    nam quae, pro superi, Fabius iubet! "ocius arma
    exuite et capta descendite ab arce Sagunti.
    tum delecta manus scutorum incendat aceruos,            370
    uranturque rates, ac toto absistite ponto."
    di, procul o, merita est numquam si talia plecti
    Carthago, prohibete nefas nostrique solutas
    ductoris seruate manus!' ut deinde resedit,
    factaque censendi patrum de more potestas,            375
    hic Hannon reddi propere certamine rapta
    instat et auctorem uiolati foederis addit.
    tum uero attoniti, ceu templo inrumperet hostis,
    exiluere patres, Latioque id uerteret omen
    orauere deum. at postquam discordia sensit            380
    pectora et infidas ad Martem uergere mentes,
    non ultra patiens Fabius rexisse dolorem
    concilium propere exposcit, patribusque uocatis,
    bellum se gestare sinu pacemque profatus,
    quid sedeat, legere ambiguis neu fallere dictis            385
    imperat ac, saeuo neutrum renuente senatu,
    ceu clausas acies gremioque effunderet arma,
    'Accipite infaustum Libyae euentuque priori
    par' inquit 'bellum', et laxos effundit amictus.
    tum patrias repetit pugnandi nuntius arces.            390
           Atque ea dum profugae regnis agitantur Elissae,
    ~accitis uelox populis, quis aegra lababat
    ambiguo sub Marte fides, praedaque grauatus
    ad muros Poenus reuocauerat arma Sagunti.
           Ecce autem clipeum saeuo fulgore micantem            395
    Oceani gentes ductori dona ferebant,
    Callaicae telluris opus, galeamque coruscis
    subnixam cristis, uibrant quae uertice coni
    albentis niueae tremulo nutamine pennae,
    ensem, unam ac multis fatalem milibus hastam;            400
    praeterea textam nodis auroque trilicem
    loricam, nulli tegimen penetrabile telo.
    haec, aere et duri chalybis perfecta metallo
    atque opibus perfusa Tagi, per singula laetis
    lustrat ouans oculis et gaudet origine regni.            405
           Condebat primae Dido Carthaginis arces,
    instabatque operi subducta classe iuuentus.
    molibus hi claudunt portus, his tecta domosque
    partiris, iustae Bitia uenerande senectae.
    ostentant caput effossa tellure repertum            410
    bellatoris equi atque omen clamore salutant.
    has inter species orbatum classe suisque
    Aenean pulsum pelago dextraque precantem
    cernere erat: fronte hunc auide regina serena
    infelix ac iam uultu spectabat amico.            415
    hinc et speluncam furtiuaque foedera amantum
    Callaicae fecere manus: it clamor ad auras
    latratusque canum, subitoque exterrita nimbo
    occultant alae uenantum corpora siluis.
    nec procul Aeneadum uacuo iam litore classis            420
    aequora nequiquam reuocante petebat Elissa.
    ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido
    mandabat Tyriis ultricia bella futuris,
    ardentemque rogum media spectabat ab unda
    Dardanus et magnis pandebat carbasa fatis.            425
    parte alia supplex infernis Hannibal aris
    arcanum Stygia libat cum uate cruorem
    et primo bella Aeneadum iurabat ab aeuo.
    at senior Siculis exultat Hamilcar in aruis:
    spirantem credas certamina anhela mouere,            430
    ardor inest oculis, toruumque minatur imago.
           Necnon et laeuum clipei latus aspera signis
    implebat Spartana cohors; hanc ducit ouantem
    Ledaeis ueniens uictor Xanthippus Amyclis.
    iuxta triste decus pendet sub imagine poenae            435
    Regulus et fidei dat magna exempla Sagunto.
    laetior at circa facies: agitata ferarum
    agmina uenatu et caelata mapalia fulgent,
    nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri
    adsuetas mulcet patrio sermone leaenas.            440
    it liber campi pastor, cui fine sine ullo
    inuetitum saltus penetrat pecus: omnia Poenum
    armenti uigilem patrio de more secuntur,
    gaesaque latratorque Cydon tectumque focique
    in silicis uenis et fistula nota iuuencis.            445
    eminet excelso consurgens colle Saguntos,
    quam circa immensi populi condensaque cingunt
    agmina certantum pulsantque trementibus hastis.
    extrema clipei stagnabat Hiberus in ora,
    curuatis claudens ingentem flexibus orbem.            450
    Hannibal abrupto transgressus foedere ripas
    Poenorum populos Romana in bella uocabat.
    tali sublimis dono, noua tegmina latis
    aptat concutiens umeris celsusque profatur:
    'Heu quantum Ausonio sudabitis, arma, cruore!            455
    quas, belli uidex, poenas mihi, Curia, pendes!'
           Iamque senescebat uallatus moenibus hostis,
    carpebatque dies urbem, dum signa manusque
    expectant fessi socias. tandem aequore uano
    auertunt oculos frustrataque litora ponunt            460
    et propius suprema uident. sedet acta medullis
    iamdudum atque inopes penitus coquit intima pestis.
    est furtim lento misere durantia tabo
    uiscera et exurit siccatas sanguine uenas
    per longum celata fames. iam lumina retro              465
    exesis fugere genis, iam lurida sola
    tecta cute et uenis male iuncta trementibus ossa
    extant consumptis uisu deformia membris.
    umentis rores noctis terramque madentem
    solamen fecere mali, cassoque labore            470
    e sicco frustra presserunt robore sucos.
    nil temerare piget: rabidi ieiunia uentris
    insolitis adigunt uesci, resolutaque, nudos
    linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt.
           Desuper haec caelo spectans Tirynthius alto            475
    inlacrimat fractae nequiquam casibus urbis.
    namque metus magnique tenent praecepta parentis
    ne saeuae tendat contra decreta nouercae.
    sic igitur coepta occultans ad limina sanctae
    contendit Fidei secretaque pectora temptat.            480
    arcanis dea laeta polo tum forte remoto
    caelicolum magnas uoluebat conscia curas.
    quam tali adloquitur Nemeae pacator honore:
    'Ante Iouem generata, decus diuumque hominumque,
    qua sine non tellus pacem, non aequora norunt,            485
    iustitiae consors tacitumque in pectore numen,
    exitiumne tuae dirum spectare Sagunti
    et tot pendentem pro te, dea, cernere poenas
    urbem lenta potes? moritur tibi uulgus, et unam
    te matres uincente fame, te maesta uirorum            490
    ora uocant, primaque sonant te uoce minores.
    fer caelo auxilium et fessis da surgere rebus.'
           Haec satus Alcmena; contra cui talia uirgo:
    'Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi foedera rumpi,
    statque dies ausis olim tam tristibus ultor.            495
    sed me pollutas properantem linquere terras
    sedibus his tectisque Iouis succedere adegit
    fecundum in fraudes hominum genus: impia liqui
    et, quantum terrent, tantum metuentia regna
    ac furias auri nec uilia praemia fraudum            500
    et super haec ritu horrificos ac more ferarum
    uiuentis rapto populos luxuque solutum
    omne decus multaque oppressum nocte pudorem.
    uis colitur, iurisque locum sibi uindicat ensis,
    et probris cessit uirtus. en, aspice gentes:            505
    nemo insons: pacem seruant commercia culpae.
    sed si cura, tua fundata ut moenia dextra
    dignum te seruent memorando fine uigorem,
    dedita nec fessi tramittant corpora Poeno:
    quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri,            510
    extendam leti decus atque in saecula mittam
    ipsaque laudatas ad manes prosequar umbras.'
           Inde seuera leui decurrens aethere uirgo
    luctantem fatis petit inflammata Saguntum.
    inuadit mentes et pectora nota pererrat            515
    immittitque animis numen. tum fusa medullis
    implicat atque sui flagrantem inspirat amorem.
    arma uolunt temptantque aegros ad proelia nisus.
    insperatus adest uigor, interiusque recursat
    dulcis honor diuae et sacrum pro uirgine letum.            520
    it tacitus fessis per ouantia pectora sensus
    uel leto grauiora pati saeuasque ferarum
    attemptare dapes et mensis addere crimen.
    sed prohibet culpa pollutam extendere lucem
    casta Fides paribusque famem compescere membris.            525
           Quam simul inuisae gentis conspexit in arce,
    forte ferens sese Libycis Saturnia castris,
    uirgineum increpitat miscentem bella furorem
    atque ira turbata gradum ciet ocius atram
    Tisiphonen imos agitantem uerbere manes,              530
    et palmas tendens 'Hos' inquit 'noctis alumna,
    hos muros impelle manu populumque ferocem
    dextris sterne suis: Iuno iubet. ipsa propinqua
    effectus studiumque tuum de nube uidebo.
    illa deos summumque Iouem turbantia tela,            535
    quis Acheronta moues, flammam immanesque chelydros
    stridoremque tuum, quo territa comprimit ora
    Cerberus, ac mixto quae spumant felle uenena
    et quicquid scelerum, poenarum quicquid et irae
    pectore fecundo coquitur tibi, congere praeceps            540
    in Rutulos totamque Erebo demitte Saguntum.
    hac mercede Fides constet delapsa per auras.'
           Sic uoce instimulans dextra dea concita saeuam
    Eumenida incussit muris, tremuitque repente
    mons circum, et grauior sonuit per litora fluctus.            545
    sibilat insurgens capiti et turgentia circa
    multus colla micat squalenti tergore serpens.
    Mors graditur uasto caua pandens guttura rictu
    casuroque inhiat populo: tunc Luctus et atri
    pectora circumstant Planctus Maerorque Dolorque,            550
    atque omnes adsunt Poenae, formaque trifauci
    personat insomnis lacrimosae Ianitor aulae.
    protinus adsimulat faciem mutabile monstrum
    Tiburnae gressumque simul sonitumque loquentis.
    haec bello uacuos et saeui turbine Martis            555
    lugebat thalamos, Murro spoliata marito,
    clara genus Daunique trahens a sanguine nomen.
    cui uultus induta pares disiectaque crinem
    Eumenis in medios inrumpit turbida coetus
    et maestas lacerata genas 'Quis terminus?' inquit            560
    'sat Fidei proauisque datum. uidi ipsa cruentum,
    ipsa meum uidi lacerato uulnere nostras
    terrentem Murrum noctes et dira sonantem:
    "Eripe te, coniunx, miserandae casibus urbis
    et fuge, si terras adimit uictoria Poeni,            565
    ad manes, Tiburna, meos; cecidere penates,
    occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis."
    mens horret, nec adhuc oculis absistit imago.
    nullane iam posthac tua tecta, Sagunte, uidebo?
    felix, Murre, necis patriaque superstite felix.            570
    at nos, Sidoniis famulatum matribus actas,
    post belli casus uastique pericula ponti
    Carthago aspiciet uictrix, tandemque suprema
    nocte obita Libyae gremio captiua iacebo.
    sed uos, o iuuenes, uetuit quos conscia uirtus            575
    posse capi, quis telum ingens contra aspera mors est,
    uestris seruitio manibus subducite matres.
    ardua uirtutem profert uia: pergite primi
    nec facilem populis nec notam inuadere laudem.'
           His ubi turbatas hortatibus impulit aures,            580
    inde petit tumulum, summo quem uertice montis
    Amphitryoniades spectandum ex aequore nautis
    struxerat et grato cineres decorarat honore.
    excitus sede, horrendum, prorumpit ab ima
    caeruleus maculis auro squalentibus anguis.            585
    ignea sanguinea radiabant lumina flamma,
    oraque uibranti stridebant sibila lingua.
    isque inter trepidos coetus mediamque per urbem
    uoluitur et muris propere delabitur altis
    ac similis profugo uicina ad litora tendit            590
    spumantisque freti praeceps immergitur undis.
           Tum uero excussae mentes, ceu prodita tecta
    expulsi fugiant manes, umbraeque recusent
    captiuo iacuisse solo. sperare salute
    pertaesum, damnantque cibos: agit abdita Erinys.            595
    haud grauior duris diuum inclementia rebus
    quam leti perferre moras: abrumpere uitam
    ocius attoniti quaerunt lucemque grauantur.
    certatim structus subrectae molis ad astra
    in media stetit urbe rogus: portantque trahuntque            600
    longae pacis opes quaesitaque praemia dextris,
    Callaico uestes distinctas matribus auro
    armaque Dulichia proauis portata Zacyntho
    et prisca aduectos Rutulorum ex urbe penates.
    huc, quicquid superest captis, clipeosque simulque            605
    infaustos iaciunt enses et condita bello
    effodiunt penitus terra gaudentque superbi
    uictoris praedam flammis donare supremis.
           Quae postquam congesta uidet feralis Erinys,
    lampada flammiferis tinctam Phlegethontis in undis            610
    quassat et inferna superos caligine condit.
    inde opus aggressi toto quod nobile mundo
    aeternum inuictis infelix gloria seruat.
    princeps Tisiphone lentum indignata pauentum
    pressit ouans capulum cunctantemque impulit ensem            615
    et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.
    inuitas maculant cognato sanguine dextras
    miranturque nefas auersa mente peractum
    et facto sceleri inlacrimant. hic turbidus ira
    et rabie cladum perpessaeque ultima uitae            620
    obliquos uersat materna per ubera uisus.
    hic raptam librans dilectae in colla securim
    coniugis increpitat sese mediumque furorem
    proiecta damnat stupefactus membra bipenni.
    nec tamen euasisse datur; nam uerbera Erinys            625
    incutit atque atros insibilat ore tumores.
    sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito
    effluxere tori, et subiere obliuia taedae.
    ille iacit totis conisus uiribus aegrum
    in flammas corpus, densum qua turbine nigro            630
    exundat fumans piceus caligine uertex.
           At medios inter coetus pietate sinistra,
    infelix Tymbrene, furis, Poenoque parentis
    dum properas auferre necem, reddentia formam
    ora tuam laceras temerasque simillima membra.            635
    uos etiam primo gemini cecidistis in aeuo,
    Eurymedon fratrem et fratrem mentite Lycorma,
    cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis
    reddere et in uultu genetrici stare suorum.
    iam fixus iugulo culpa te soluerat ensis,            640
    Eurymedon, inter miserae lamenta senectae,
    dumque malis turbata parens deceptaque uisis
    'Quo ruis? huc ferrum' clamat 'conuerte, Lycorma,'
    ecce simul iugulum perfoderat ense Lycormas.
    sed magno 'Quinam, Eurymedon, furor iste?' sonabat            645
    cum planctu geminaeque notis decepta figurae
    funera mutato reuocabat nomine mater,
    donec transacto tremebunda per ubera ferro
    tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.
           Quis diros urbis casus laudandaque monstra            650
    et Fidei poenas ac tristia fata piorum
    imperet euoluens lacrimis? uix Punica fletu
    cessassent castra ac miserescere nescius hostis.
    urbs, habitata diu Fidei caeloque parentem
    murorum repetens, ruit inter perfida gentis              655
    Sidoniae tela atque immania facta suorum,
    iniustis neglecta deis: furit ensis et ignis,
    quique caret flamma, scelerum est locus. erigit atro
    nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem.
    ardet in excelso proceri uertice montis            660
    arx intacta prius bellis (hinc Punica castra
    litoraque et totam soliti spectare Saguntum),
    ardent tecta deum. resplendet imagine flammae
    aequor, et in tremulo uibrant incendia ponto.
           Ecce inter medios caedum Tiburna furores            665
    fulgenti dextram mucrone armata mariti
    et laeua infelix ardentem lampada quassans
    squalentemque erecta comam ac liuentia planctu
    pectora nudatis ostendens saeua lacertis
    ad tumulum Murri super ipsa cadauera fertur:            670
    qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis,
    iraque turbatos exercet regia manes,
    Alecto solium ante dei sedemque tremendam
    Tartareo est operata Ioui poenasque ministrat.
    arma uiri multo nuper defensa cruore            675
    imponit tumulo inlacrimans, manesque precata
    acciperent sese, flagrantem lampada subdit.
    tunc rapiens letum 'Tibi ego haec' ait 'optime coniunx,
    ad manes, en, ipsa fero.' sic ense recepto
    arma super ruit et flammas inuadit hiatu.            680
           Semiambusta iacet nullo discrimine passim
    infelix obitus, permixto funere, turba:
    ceu, stimulante fame cum uictor ouilia tandem
    faucibus inuasit siccis leo, mandit hianti
    ore fremens imbelle pecus, patuloque redundat            685
    gutture ructatus large cruor: incubat atris
    semesae stragis cumulis, aut murmure anhelo
    infrendens laceros inter spatiatur aceruos:
    late fusa iacent pecudes custosque Molossus
    pastorumque cohors stabulique gregisque magister,            690
    totaque uastatis disiecta mapalia tectis.
    inrumpunt uacuam Poeni tot cladibus arcem.
    tum demum ad manis perfecto munere Erinys
    Iunoni laudata redit magnamque superba
    exultat rapiens secum sub Tartara turbam.            695
           At uos, sidereae, quas nulla aequauerit aetas,
    ite, decus terrarum, animae, uenerabile uulgus,
    Elysium et castas sedes decorate piorum.
    cui uero non aequa dedit uictoria nomen
    (audite, o gentes, neu rumpite foedera pacis            700
    nec regnis postferte fidem!) uagus exul in orbe
    errabit toto patriis proiectus ab oris,
    tergaque uertentem trepidans Carthago uidebit.
    saepe Saguntinis somnos exterritus umbris
    optabit cecidisse manu, ferroque negato            705
    inuictus quondam Stygias bellator ad undas
    deformata feret liuenti membra ueneno.

 

 

LIBER TERTIUS

 

 

 

 

    Postquam rupta fides Tyriis et moenia castae
    non aequo superum genitore euersa Sagunti,
    extemplo positos finiti cardine mundi
    uictor adit populos cognataque limina Gades.
    nec uatum mentes agitare et praescia corda            5
    cessatum super imperio: citus aequore Bostar
    uela dare et rerum praenoscere fata iubetur.
    prisca fides adytis longo seruatur ab aeuo,
    qua sublime sedens, Cirrhaeis aemulus antris,
    inter anhelantis Garamantas corniger Hammon            10
    fatidico pandit uenientia saecula luco.
    hinc omen coeptis et casus scire futuros
    ante diem bellique uices nouisse petebat.
          Exin clauigeri ueneratus numinis aras
    captiuis onerat donis, quae nuper ab arce            15
    uictor fumantis rapuit semusta Sagunti.
    uulgatum, nec cassa fides, ab origine fani
    impositas durare trabes solasque per aeuum
    condentum nouisse manus. hinc credere gaudent
    consedisse deum seniumque repellere templis.            20
    tum, quis fas et honos adyti penetralia nosse,
    femineos prohibent gressus ac limine curant
    saetigeros arcere sues. nec discolor ulli
    ante aras cultus: uelantur corpora lino,
    et Pelusiaco praefulget stamine uertex.            25
    discinctis mos tura dare atque e lege parentum
    sacrificam lato uestem distinguere clauo:
    pes nudus tonsaeque comae castumque cubile.
    inrestincta focis seruant altaria flammae,
    sed nulla effigies simulacraue nota deorum            30
    maiestate locum et sacro impleuere timore.
          In foribus labor Alcidae: Lernaea recisis
    anguibus hydra iacet, nexuque elisa leonis
    ora Cleonaei patulo caelantur hiatu.
    at Stygius saeuis terrens latratibus umbras            35
    ianitor, aeterno tum primum tractus ab antro,
    uincla indignatur, metuitque Megaera catenas.
    iuxta Thraces equi pestisque Erymanthia et altos
    aeripedis ramos superantia cornua cerui.
    nec leuior uinci Libycae telluris alumnus            40
    matre super stratique genus deforme bimembres
    Centauri frontemque minor nunc amnis Acarnan.
    inter quae fulget sacratis ignibus Oete,
    ingentemque animam rapiunt ad sidera flammae.
          Postquam oculos uaria impleuit uirtutis imago,            45
    mira dehinc cernit: surgentis mole profundi
    inuectum terris subitum mare nullaque circa
    litora et infuso stagnantis aequore campos.
    nam qua caeruleis Nereus euoluitur antris
    atque imo freta contorquet Neptunia fundo,            50
    proruptum exundat pelagus, caecosque relaxans
    Oceanus fontis torrentibus ingruit undis.
    tum uada, ceu saeuo penitus permota tridenti,
    luctantur terris tumefactum imponere pontum.
    mox remeat gurges tractoque relabitur aestu,            55
    ac ratis erepto campis deserta profundo,
    et fusi transtris expectant aequora nautae.
    Cymothoes ea regna uagae pelagique labores
    Luna mouet, Luna, immissis per caerula bigis,
    fertque refertque fretum, sequiturque reciproca Tethys.            60
          Haec propere spectata duci; nam multa fatigant.
    curarum prima exercet, subducere bello
    consortem thalami paruumque sub ubere natum.
    uirgineis iuuenem taedis primoque Hymenaeo
    imbuerat coniunx memorique tenebat amore.             65
    at puer, obsessae generatus in ore Sagunti,
    bissenos Lunae nondum compleuerat orbes.
    quos ut seponi stetit et secernere ab armis,
    adfatur ductor: 'Spes o Carthaginis altae,
    nate, nec Aeneadum leuior metus, amplior, oro,            70
    sis patrio decore et factis tibi nomina condas,
    qui<s> superes bellator auum; iamque aegra timoris
    Roma tuos numerat lacrimandos matribus annos.
    ni praesaga meos ludunt praecordia sensus,
    ingens hic terris crescit labor: ora parentis            75
    agnosco toruaque oculos sub fronte minacis
    uagitumque grauem atque irarum elementa mearum.
    si quis forte deum tantos inciderit actus
    ut nostro abrumpat leto primordia rerum,
    hoc pignus belli, coniunx, seruare labora.            80
    cumque datum fari, duc per cunabula nostra:
    tangat Elissaeas palmis puerilibus aras
    et cineri iuret patrio Laurentia bella.
    inde ubi flore nouo pubescet firmior aetas,
    emicet in Martem et calcato foedere uictor            85
    in Capitolina tumulum mihi uindicet arce.
    tu uero, tanti felix quam gloria partus
    expectat, ueneranda fide, discede periclis
    incerti Martis durosque relinque labores.
    nos clausae niuibus rupes suppostaque caelo            90
    saxa manent, nos Alcidae mirante nouerca
    sudatus labor et, bellis labor acrior, Alpes.
    quod si promissum uertat Fortuna fauorem
    laeuaque sit coeptis, te longa stare senecta
    aeuumque extendisse uelim; tua iustior aetas,            95
    ultra me improperae ducant cui fila sorores.'
          Sic ille. at contra Cirrhaei sanguis Imilce
    Castalii, quae materno de nomine dicta
    (Castulo Phoebei seruat cognomina uatis)
    aeque ex sacrata repetebat stirpe parentes.            100
    tempore quo Bacchus populos domitabat Hiberos
    concutiens thyrso atque armata Maenade Calpen,
    lasciuo genitus Satyro nymphaque Myrice
    Milichus indigenis late regnarat in oris
    cornigeram attollens genitoris imagine frontem.            105
    hinc patriam clarumque genus referebat Imilce,
    barbarica paulum uitiato nomine lingua.
    quae tunc sic lacrimis sensim manantibus infit:
    'Mene, oblite tua nostram pendere salute,
    abnuis inceptis comitem? sic foedera nota            110
    primitiaeque tori, gelidos ut scandere tecum
    deficiam montis coniunx tua? crede uigori
    femineo. castum haud superat labor ullus amorem.
    sin solo aspicimur sexu, fixumque relinqui,
    cedo equidem nec fata moror; deus annuat, oro:            115
    i felix, i numinibus uotisque secundis
    atque acies inter flagrantiaque arma relictae
    coniugis et nati curam seruare memento.
    quippe nec Ausonios tantum nec tela nec ignes
    quantum te metuo: ruis ipsos acer in enses            120
    obiectasque caput telis, nec <te> ulla secundo
    euentu satiat uirtus, tibi gloria soli
    fine caret, credisque uiris ignobile letum
    belligeris in pace mori. tremor implicat artus,
    nec quemquam horresco, qui se tibi conferet unus.            125
    sed tu, bellorum genitor, miserere nefasque
    auerte et serua caput inuiolabile Teucris.'
          Iamque adeo <e>gressi steterant in litore primo,
    et promota ratis, pendentibus arbore nautis,
    aptabat sensim pulsanti carbasa uento,            130
    cum lenire metus properans aegramque leuare
    attonitis mentem curis sic Hannibal orsus:
    'Ominibus parce et lacrimis, fidissima coniunx.
    et pace et bello cunctis stat terminus aeui,
    extremumque diem primus tulit; ire per ora            135
    nomen in aeternum pa<u>cis mens ignea donat,
    quos pater aetheriis caelestum destinat oris.
    an Romana iuga et famulas Carthaginis arces
    perpetiar? stimulant manes noctisque per umbras
    increpitans genitor, stant arae atque horrida sacra            140
    ante oculos, breuitasque uetat mutabilis horae
    prolatare diem. sedeamne, ut nouerit una
    me tantum Carthago, et, qui sim, nesciat omnis
    gens hominum, letique metu decora alta relinquam?
    quantum etenim distant a morte silentia uitae?            145
    nec tamen incautos laudum exhorresce furores.
    et nobis est lucis honos, gaudetque senecta
    gloria, cum longo titulis celebratur in aeuo.
    te quoque magna manent suscepti praemia belli.
    dent modo se superi, Thybris tibi seruiet omnis            150
    Iliacaeque nurus et diues Dardanus auri.'
    dumque ea permixtis inter se fletibus orant,
    confisus pelago celsa de puppe magister
    cunctantem ciet. abripitur diuulsa marito.
    haerent intenti uultus et litora seruant,            155
    donec, iter liquidum uolucri rapiente carina,
    consumpsit uisus pontus tellusque recessit.
          At Poenus belli curis auertere amorem
    apparat et repetit properato moenia gressu.
    quae dum perlustrat crebroque obit omnia uisu,            160
    tandem sollicito cessit uis dura labori,
    belligeramque datur somno componere mentem.
          Tum pater omnipotens, gentem exercere periclis
    Dardaniam et fama saeuorum tollere ad astra
    bellorum meditans priscosque referre labores,            165
    praecipitat consulta uiri segnemque quietem
    terret et immissa rumpit formidine somnos.
    iamque per umentem noctis Cyllenius umbram
    aligero lapsu portabat iussa parentis.
    nec mora. mulcentem securo membra sopore            170
    adgreditur iuuenem ac monitis incessit amaris:
    'Turpe duci totam somno consumere noctem,
    o rector Libyae. uigili stant bella magistro.
    iam maria effusas cernes turbare carinas
    et Latiam toto pubem uolitare profundo,            175
    dum lentus coepti terra cunctaris Hibera.
    scilicet id satis est decoris memorandaque uirtus,
    quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos?
    en age, si quid inest animo par fortibus ausis,
    fer gressus agiles mecum et comitare uocantem            180
    (respexisse ueto: monet hoc pater ille deorum):
    uictorem ante altae statuam te moenia Romae.'
          Iamque uidebatur dextram iniectare graduque
    laetantem trahere in Saturnia regna citato,
    cum subitus circa fragor et uibrata per auras            185
    exterrent saeuis a tergo sibila linguis,
    ingentique metu diuum praecepta pauenti
    effluxere uiro, et turbatus lumina flectit.
    ecce iugis rapiens siluas ac robora uasto
    contorta amplexu tractasque per inuia rupes            190
    ater letifero stridebat turbine serpens.
    quantus non aequas perlustrat flexibus Arctos
    et geminum lapsu sidus circumligat Anguis,
    immani tantus fauces diducit hiatu
    attollensque caput nimbosis montibus aequat.            195
    congeminat sonitus rupti uiolentia caeli
    imbriferamque hiemem permixta grandine torquet.
    hoc trepidus monstro (neque enim sopor ille nec altae
    uis aderat noctis, uirgaque fugante tenebras
    miscuerat lucem somno deus) ardua quae sit,             200
    scitatur, pestis terrasque urgentia membra
    quo ferat et quosnam populos deposcat hiatu.
    cui gelidis almae Cyllenes editus antris:
    'Bella uides optata tibi. te maxima bella,
    te strages nemorum, te moto turbida caelo            205
    tempestas caedesque uirum magnaeque ruinae
    Idaei generis lacrimosaque fata secuntur.
    quantus per campos populatis montibus actas
    contorquet siluas squalenti tergore serpens
    et late umectat terras spumante ueneno,            210
    tantus perdomitis decurrens Alpibus atro
    inuolues bello Italiam tantoque fragore
    eruta conuulsis prosternes oppida muris.'
          His aegrum stimulis liquere deusque soporque.
    it membris gelidus sudor, laetoque pauore            215
    promissa euoluit somni noctemque retractat.
    iamque deum regi Martique sub omine fausto
    instauratus honos, niueoque ante omnia tauro
    placatus meritis monitor Cyllenius aris.
    extemplo edicit conuellere signa, repensque            220
    castra quatit clamor permixtis dissona linguis.
          Prodite, Calliope, famae, quos horrida coepta
    excierint populos tulerintque in regna Latini,
    et quas indomitis urbes armarit Hiberis
    quasque Paraetonio glomerarit litore turmas            225
    ausa sibi Libye rerum deposcere frenos
    et terris mutare iugum. ~non ulla nec umquam
    saeuior it trucibus tempestas acta procellis,
    ~nec bellum ruptis tam dirum mille carinis
    acrius infremuit trepidumque exterruit orbem.            230
          Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes,
    membra leuis celsique decus fraudata superbum
    corporis, at docilis fallendi et nectere tectos
    numquam tarda dolos. rudis his tum parma, breuique
    bellabant ense; at uestigia nuda, sinusque            235
    cingere inadsuetum, et rubrae uelamine uestis
    ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem.
    his rector fulgens ostro super altior omnis
    germanus nitet Hannibalis gratoque tumultu
    Mago quatit currus et fratrem spirat in armis.            240
          Proxima Sidoniis Vtica est effusa maniplis,
    prisca situ ueterisque ante arces condita Byrsae.
    tunc, quae Sicanio praecinxit litora muro
    in clipei speciem curuatis turribus, Aspis.
    sed dux in sese conuerterat ora Sychaeus,            245
    Hasdrubalis proles, cui uano corda tumore
    maternum implebat genus, et resonare superbo
    Hannibal haud umquam cessabat auunculus ore.
          Adfuit undosa cretus Berenicide miles,
    nec, tereti dextras in pugnam armata dolone,            250
    destituit Barce sitientibus arida uenis.
    nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis
    Battiadas prauos fidei stimulauit in arma.
    quos trahit, antiquo laudatus Hamilcare quondam,
    consilio uiridis, sed belli serus, Ilertes.            255
          Sabratha tum Tyrium uulgus Sarranaque Leptis
    Oeaque Trinacrios Afris permixta colonos
    et Tingim rapido mittebat ab aequore Lixus.
    tum Vaga et antiquis dilectus regibus Hippo,
    quaeque procul cauit non aequos Ruspina fluctus,            260
    et Zama et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.
    ducit tot populos, ingens et corpore et armis,
    Herculeam factis seruans ac nomine famam,
    Antaeus celsumque caput super agmina tollit.
          Venere Aethiopes, gens haud incognita Nilo,            265
    qui magneta secant: solis honor ille, metallo
    intactum chalybem uicino ducere saxo.
    his simul immitem testantes corpore solem
    exusti uenere Nubae. non aerea cassis
    nec lorica riget ferro, non tenditur arcus:            270
    tempora multiplici mos est defendere lino
    et lino munire latus scelerataque sucis
    spicula derigere et ferrum infamare ueneno.
    tum primum castris Phoenicum tendere ritu
    Cinyphii didicere Macae. squalentia barba            275
    ora uiris, umerosque tegunt uelamine capri
    saetigero; panda manus est armata cateia.
    uersicolor contra caetra et falcatus ab arte
    ensis Adyrmachidis ac laeuo tegmina crure.
    sed mensis asper populus uictuque maligno:            280
    nam calida tristes epulae torrentur harena.
    quin et Massyli fulgentia signa tulere,
    Hesperidum ueniens lucis domus ultima terrae.
    praefuit intortos demissus uertice crinis
    Bocchus atrox, qui sacratas in litore siluas            285
    atque inter frondes reuirescere uiderat aurum.
          Vos quoque desertis in castra mapalibus itis,
    misceri gregibus Gaetulia sueta ferarum
    indomitisque loqui et sedare leonibus iras.
    nulla domus: plaustris habitant; migrare per arua            290
    mos atque errantes circumuectare penates.
    hinc mille alipedes turmae (uelocior Euris
    et doctus uirgae sonipes) in castra ruebant:
    ceu, pernix cum densa uagis latratibus implet
    uenator dumeta Lacon, aut exigit Vmber            295
    nare sagax e calle feras, perterrita late
    agmina praecipitant uolucres formidine cerui.
    hos agit haud laeto uultu nec fronte serena
    Asbytes nuper caesae germanus Acherras.
          Marmaridae, medicum uulgus, strepuere cateruis,            300
    ad quorum cantus serpens oblita ueneni,
    ad quorum tactum mites iacuere cerastae.
    tum, chalybis pauper, Baniurae cruda iuuentus,
    contenti parca durasse hastilia flamma,
    miscebant auidi trucibus fera murmura linguis.            305
    necnon Autololes, leuibus gens ignea plantis,
    cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis,
    tanta fuga est: certant pennae, campumque uolatu
    cum rapuere, pedum frustra uestigia quaeras.
    spectati castris, quos suco nobilis arbor            310
    et dulci pascit lotos nimis hospita baca,
    quique atro rabidas efferuescente ueneno
    dipsadas immensis horrent Garamantes harenis.
    fama docet, caesae rapuit cum Gorgonis ora
    Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem:            315
    inde Medusaeis terram exundasse chelydris.
    milibus his ductor spectatus Marte Choaspes,
    Neritia Meni<n>ge satus, cui tragula semper
    fulmineam armabat, celebratum missile, dextram.
    huc coit aequoreus Nasamon, inuadere fluctu            320
    audax naufragia et praedas auellere ponto,
    huc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis,
    qua uirgo, ut fama est, bellatrix edita lympha
    inuento primam Libyen perfudit oliuo.
          Necnon totus adest Vesper populique reposti.            325
    Cantaber ante omnis, hiemisque aestusque famisque
    inuictus palmamque ex omni ferre labore.
    mirus amor populo, cum pigra incanuit aetas,
    imbelles iam dudum annos praeuertere saxo
    nec uitam sine Marte pati. quippe omnis in armis            330
    lucis causa sita, et damnatum uiuere paci.
          Venit et Aurorae lacrimis perfusus, in orbem
    diuersum patrias fugit cum deuius oras,
    armiger Eoi non felix Memnonis Astyr.
    his paruus sonipes nec Marti natus, at idem            335
    aut inconcusso glomerat uestigia dorso,
    aut molli pacata celer rapit esseda collo.
    Cydnus agit, iuga Pyrenes uenatibus acer
    metiri iaculoue extendere proelia Mauro.
          Venere et Celtae sociati nomen Hiberis.            340
    his pugna cecidisse decus, corpusque cremari
    tale nefas: caelo credunt superisque referri,
    impastus carpat si membra iacentia uultur.
          Fibrarum et pennae diuinarumque sagacem
    flammarum misit diues Callaecia pubem,            345
    barbara nunc patriis ululantem carmina linguis,
    nunc pedis alterno percussa uerbere terra
    ad numerum resonas gaudentem plaudere caetras.
    haec requies ludusque uiris, ea sacra uoluptas.
    cetera femineus peragit labor: addere sulco            350
    semina et impresso tellurem uertere aratro
    segne uiris. quicquid duro sine Marte gerundum,
    Callaici coniunx obit inrequieta mariti.
    hos Viriathus agit Lusitanumque remotis
    extractum lustris, primo Viriathus in aeuo,            355
    nomen Romanis factum mox nobile damnis.
          Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra,
    aut Vasco insuetus galeae ferre arma morati,
    non, quae Dardanios post uidit, Ilerda, furores,
    nec qui Massageten monstrans feritate parentem            360
    cornipedis fusa satiaris, Concane, uena.
    iamque Ebusus Phoenissa mouet, mouet Arbacus arma
    aclyde uel tenui pugnax instare ueruto,
    iam cui Tlepolemus sator et cui Lindus origo,
    funda bella ferens Baliaris et alite plumbo,            365
    et quos nunc Grauios uiolato nomine Graium
    Oeneae misere domus Aetolaque Tyde.
    dat Carthago uiros, Teucro fundata uetusto,
    Phocaicae dant Emporiae, dat Tarraco pubem
    uitifera et Latio tantum cessura Lyaeo.            370
    hos inter clara thoracis luce nitebat
    Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis
    atque altrix celsa mittebat Saetabis arce,
    Saetabis et telas Arabum spreuisse superba
    et Pelusiaco filum componere lino.            375
    Mandonius populis domitorque insignis equorum
    imperitat Caeso, et socio stant castra labore.
          At Vettonum alas Balarus probat aequore aperto,
    hic adeo, cum uer placidum flatusque tepescit,
    concubitus seruans tacitos grex perstat equarum            380
    et Venerem occultam genitali concipit aura.
    sed non multa dies generi, properatque senectus,
    septimaque his stabulis longissima ducitur aestas.
          At non Sarmaticos attollens Vxama muros
    tam leuibus persultat equis: hinc uenit in arma            385
    haud aeui fragilis sonipes crudoque uigore
    asper frena pati aut iussis parere magistris.
    Rhyndacus his ductor, telum sparus; ore ferarum
    et rictu horrificant galeas. uenatibus aeuum
    transigitur, uel more patrum uis raptaque pascunt.            390
          Fulget praecipuis Parnasia Castulo signis
    et celebre Oceano atque alternis aestibus Hispal
    ac Nebrissa dei Nysaeis conscia thyrsis,
    quam Satyri coluere leues redimitaque sacra
    nebride et arcano Maenas nocturna Lyaeo.            395
    Arganthoniacos armat Carteia nepotes.
    rex proauis fuit humani ditissimus aeui,
    ter denos decies emensus belliger annos.
    armat Tartessos stabulanti conscia Phoebo
    et Munda Emathios Italis paritura labores.            400
    nec decus auriferae cessauit Corduba terrae.
    hos duxere uiros flauenti uertice Phorcys
    spiciferisque grauis bellator Arauricus oris,
    aequales aeui, genuit quos ubere ripa
    Palladio Baetes umbratus cornua ramo.            405
          Talia Sidonius per campos agmina ductor
    puluere nigrantis raptat lustransque sub armis,
    qua uisu comprendere erat, fulgentia signa
    ibat ouans longaque umbram tellure trahebat.
    non aliter, quotiens perlabitur aequora curru            410
    extremamque petit, Phoebea cubilia, Tethyn
    frenatis Neptunus equis, fluit omnis ab antris
    Nereidum chorus et sueto certamine nandi
    candida perspicuo conuertunt brachia ponto.
          At Pyrenaei frondosa cacumina montis            415
    turbata Poenus terrarum pace petebat.
    Pyrene celsa nimbosi uerticis arce
    diuisos Celtis late prospectat Hiberos
    atque aeterna tenet magnis diuortia terris.
    nomen Bebrycia duxere a uirgine colles,            420
    hospitis Alcidae crimen, qui, sorte laborum
    Geryonae peteret cum longa tricorporis arua,
    possessus Baccho saeua Bebrycis in aula
    lugendam formae sine uirginitate reliquit
    Pyrenen, letique deus, si credere fas est,            425
    causa fuit leti miserae deus. edidit aluo
    namque ut serpentem patriasque exhorruit iras,
    confestim dulcis liquit turbata penates.
    tum noctem Alcidae solis plangebat in antris
    et promissa uiri siluis narrabat opacis,            430
    donec maerentem ingratos raptoris amores
    tendentemque manus atque hospitis arma uocantem
    diripuere ferae. laceros Tirynthius artus,
    dum remeat uictor, lacrimis perfudit et amens
    palluit inuento dilectae uirginis ore.            435
    at uoce Herculea percussa cacumina montis
    intremuere iugis: maesto clamore ciebat
    Pyrenen, scopulique omnes ac lustra ferarum
    Pyrenen resonant. tumulo tum membra reponit
    supremum inlacrimans, nec honos intercidit aeuo,            440
    defletumque tenent montes per saecula nomen.
          Iamque per et collis et densos abiete lucos
    Bebryciae Poenus fines transcenderat aulae.
    inde ferox quaesitum armis per inhospita rura
    Volcarum populatur iter tumidique minaces            445
    accedit Rhodani festino milite ripas.
    aggeribus caput Alpinis et rupe niuali
    proserit in Celtas ingentemque extrahit amnem
    spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos
    ac propere in pontem lato ruit incitus alueo.            450
    auget opes stanti similis tacitoque liquore
    mixtus Arar, quem gurgitibus complexus anhelis
    cunctantem immergit pelago raptumque per arua
    ferre uetat patrium uicina ad litora nomen.
    inuadunt alacres inimicum pontibus amnem:            455
    nunc celso capite et ceruicibus arma tuentur,
    nunc ualidis gurges certatim frangitur ulnis.
    fluminea sonipes religatus ducitur alno,
    belua nec retinet tardante Libyssa timore.
    nam trabibus uada et iniecta tellure repertum            460
    conexas operire trabes ac ducere in altum
    paulatim ripae resolutis aggere uinclis.
    at gregis inlapsu fremebundo territus atras
    expauit moles Rhodanus stagnisque refusis
    torsit harenoso minitantia murmura fundo.            465
          Iamque Tricastinis incedit finibus agmen,
    iam facilis campos, iam rura Vocontia carpit.
    turbidus hic truncis saxisque Druentia laetum
    ductoris uastauit iter. namque Alpibus ortus
    auulsas ornos et adesi fragmina montis            470
    cum sonitu uoluens fertur latrantibus undis
    ac uada translato mutat fallacia cursu,
    non pediti fidus, patulis non puppibus aequus.
    et tunc imbre recens fuso correpta sub armis
    corpora multa uirum spumanti uertice torquens            475
    immersit fundo laceris deformia membris.
          Sed iam praeteritos ultra meminisse labores
    conspectae propius dempsere pauentibus Alpes.
    cuncta gelu canaque aeternum grandine tecta
    aequaeuam glaciem cohibent: riget ardua montis            480
    aetherii facies surgentique obuia Phoebo
    duratas nescit flammis mollire pruinas.
    quantum Tartareus regni pallentis hiatus
    ad manis imos atque atrae stagna paludis
    a supera tellure patet, tam longa per auras            485
    erigitur tellus et caelum intercipit umbra.
    nullum uer usquam nullique aestatis honores.
    sola iugis habitat diris sedesque tuetur
    perpetuas deformis hiemps; illa undique nubes
    huc atras agit et mixtos cum grandine nimbos.            490
    iam cuncti flatus uentique furentia regna
    Alpina posuere domo. caligat in altis
    obtutus saxis, abeuntque in nubila montes.
    mixtus Athos Tauro Rhodopeque adiuncta Mimanti
    Ossaque cum Pelio cumque Haemo cesserit Othrys.            495
    primus inexpertas adiit Tirynthius arces.
    scindentem nubes frangentemque ardua montis
    spectarunt superi longisque ab origine saeclis
    intemerata gradu magna ui saxa domantem.
          At miles dubio tardat uestigia gressu,            500
    impia ceu sacros in finis arma per orbem,
    Natura prohibente, ferant diuisque repugnent.
    contra quae ductor++non Alpibus ille nec ullo
    turbatus terrore loci, sed languida maestis
    corda uirum fouet hortando reuocatque uigorem:            505
    'Non pudet obsequio superum fessosque secundis,
    post belli decus atque acies, dare terga niuosis
    montibus et segnes summittere rupibus arma?
    nunc, o nunc, socii, dominantis moenia Romae
    credite uos summumque Iouis conscendere culmen.            510
    hic labor Ausoniam et dabit hic in uincula Thybrim.'
    nec mora. commotum promissis ditibus agmen
    erigit in collem et uestigia linquere nota
    Herculis edicit magni crudisque locorum
    ferre pedem ac proprio turmas euadere calle.            515
    rumpit inaccessos aditus atque ardua primus
    exuperat summaque uocat de rupe cohortes.
    tum, qua durati concreto frigore collis
    lubrica frustratur canenti semita cliuo,
    luctantem ferro glaciem cremat: haurit hiatu            520
    nix resoluta uiros altoque e culmine praeceps
    umenti turmas operit delapsa ruina.
    interdum aduerso glomeratas turbine Corus
    in media ora niues fuscis agit horridus alis,
    aut rursum immani stridens auulsa procella            525
    nudatis rapit arma uiris uoluensque per orbem
    contorto rotat in nubes sublimia flatu.
    quoque magis subiere iugo atque euadere nisi
    erexere gradum, crescit labor. ardua supra
    sese aperit fessis et nascitur altera moles,            530
    unde nec edomitos exudatosque labores
    respexisse libet: tanta formidine plana
    exterrent repetita oculis, atque una pruinae
    canentis, quocumque datur permittere uisus,
    ingeritur facies. medio sic nauita ponto,            535
    cum dulcis liquit terras et inania nullos
    inueniunt uentos securo carbasa malo,
    immensas prospectat aquas ac uicta profundis
    aequoribus fessus renouat sua lumina caelo.
          Iamque super clades atque importuna locorum            540
    inluuie rigidaeque comae squalore perenni
    horrida semiferi promunt e rupibus ora,
    atque effusa cauis exesi pumicis antris
    Alpina inuadit manus adsuetoque uigore
    per dumos notasque niues atque inuia pernix            545
    clausum montiuagis infestat cursibus hostem.
    mutatur iam forma locis. hic sanguine multo
    infectae rubuere niues, hic nescia uinci
    paulatim glacies cedit tepefacta cruore,
    dumque premit sonipes duro uestigia cornu,            550
    ungula perfossis haesit compressa pruinis.
    nec pestis lapsus simplex: abscisa relincunt
    membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus.
    bis senos soles, totidem per uulnera saeuas
    emensi noctes optato uertice sidunt            555
    castraque praeruptis suspendunt ardua saxis.
          At Venus, ancipiti mentem labefacta timore,
    adfatur genitorem et rumpit maesta querelas:
    'Quis poenae modus aut pereundi terminus, oro,
    Aeneadis erit, et quando terrasque fretumque            560
    emensis sedisse dabis? cur pellere nostros
    a te concessa Poenus parat urbe nepotes?
    Alpibus imposuit Libyam finemque minatur
    imperio. casus metuit iam Roma Sagunti.
    quo Troiae extremos cineres sacramque ruinam            565
    Assaracique larem et Vestae secreta feramus?
    da sedem, genitor, tutisque iacere. parumne est
    exilia errantis totum quaesisse per orbem?
    anne iterum capta repetentur Pergama Roma?'
          His Venus, et contra genitor sic deinde profatur:            570
    'Pelle metus, neu te Tyriae conamina gentis
    turbarint, Cytherea: tenet longumque tenebit
    Tarpeias arces sanguis tuus. hac ego Martis
    mole uiros spectare paro atque expendere bello.
    gens ferri patiens ac laeta domare labores            575
    paulatim antiquo patrum desuescit honori,
    atque ille, haud umquam parcus pro laude cruoris
    et semper famae sitiens, obscura sedendo
    tempora agit mutum uoluens inglorius aeuum
    sanguine de nostro populus, blandoque ueneno            580
    desidiae uirtus paulatim euicta senescit.
    magnae molis opus multoque labore parandum,
    tot populos inter soli sibi poscere regna.
    iamque tibi ueniet tempus quo maxima rerum
    nobilior sit Roma malis. hinc nomina nostro            585
    non indigna polo referet labor, hinc tibi Paulus,
    hinc Fabius gratusque mihi Marcellus opimis.
    hi tantum parient Latio per uulnera regnum
    quod luxu et multum mutata mente nepotes
    non tamen euertisse queant. iamque ipse creatus             590
    qui Poenum reuocet patriae Latioque repulsum
    ante suae muros Carthaginis exuat armis.
    hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur aeuo.
    exin se Curibus uirtus caelestis ad astra
    efferet, et sacris augebit nomen Iulis            595
    bellatrix gens bacifero nutrita Sabino.
    hinc pater ignotam donabit uincere Thylen
    inque Caledonios primus trahet agmina lucos,
    compescet ripis Rhenum, reget impiger Afros
    palmiferamque senex bello domitabit Idymen.            600
    nec Stygis ille lacus uiduataque lumine regna,
    sed superum sedem nostrosque tenebit honores.
    tum iuuenis magno praecellens robore mentis
    excipiet patriam molem celsusque feretur
    aequatum imperio tollens caput. hic fera gentis            605
    bella Palaestinae primo delebit in aeuo.
    at tu transcendes, Germanice, facta tuorum,
    iam puer auricomo praeformidate Batauo.
    nec te terruerint Tarpei culminis ignes:
    sacrilegas inter flammas seruabere terris.            610
    nam te longa manent nostri consortia mundi.
    huic laxos arcus olim Gangetica pubes
    summittet, uacuasque ostendent Bactra pharetras.
    hic et ab Arctoo currus aget axe per urbem,
    ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos.            615
    idem indignantem tramittere Dardana signa
    Sarmaticis uictor compescet sedibus Histrum.
    quin et Romuleos superabit uoce nepotes
    quis erit eloquio partum decus. huic sua Musae
    sacra ferent, meliorque lyra, cui substitit Hebrus            620
    et uenit Rhodope, Phoebo miranda loquetur.
    ille etiam, qua prisca, uides, stat regia nobis,
    aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe
    et iunget nostro templorum culmina caelo.
    tunc, o nate deum diuosque dature, beatas            625
    imperio terras patrio rege. tarda senectam
    hospitia excipient caeli, solioque Quirinus
    concedet, mediumque parens fraterque locabunt:
    siderei iuxta radiabunt tempora nati.'
          Dum pandit seriem uenturi Iuppiter aeui,            630
    ductor Agenoreus tumulis delatus iniquis
    lapsantem dubio deuexa per inuia nisu
    firmabat gressum atque umentia saxa premebat.
    non acies hostisue tenet, sed prona minaci
    praerupto turbant et cautibus obuia rupes.            635
    stant clausi maerentque moras et dura uiarum.
    nec refouere datur torpentia membra quiete:
    noctem operi iungunt et robora ferre coactis
    approperant umeris ac raptas collibus ornos.
    iamque ubi nudarunt silua densissima montis,            640
    aggessere trabes, rapidisque accensus in orbem
    excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro
    dat gemitum putris resoluto pondere moles
    atque aperit fessis antiqui regna Latini.
    his tandem ignotas transgressus casibus Alpes            645
    Taurinis ductor statuit tentoria campis.
          Interea uoces Iouis atque oracula portans
    emensis aderat Garamantum laetus harenis
    Bostar et ut uiso stimulabat corda Tonante:
    'Maxime Belide, patriis qui moenibus arces            650
    seruitium dextra, Libycas penetrauimus aras.
    nos tulit ad superos perfundens sidera Syrtis,
    nos paene aequoribus tellus uiolentior hausit.
    ad finem caeli medio tenduntur ab orbe
    squalentes campi. tumulum Natura negauit            655
    immensis spatiis, nisi quem caua nubila torquens
    construxit turbo impacta glomeratus harena,
    uel si perfracto populatus carcere terras
    Africus et pontum spargens super aera Corus
    inuasere truces capientem proelia campum            660
    inque uicem ingesto cumularunt puluere montis.
    has obseruatis ualles enauimus astris.
    namque dies confundit iter, peditemque profundo
    errantem campo et semper media arua uidentem
    Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis.            665
    uerum ubi defessi lucos nemorosaque regna
    cornigeri Iouis et fulgentia templa subimus,
    exceptos hospes tectis inducit Arisbas.
    stat fano uicina, nouum et memorabile, lympha,
    quae nascente die, quae deficiente tepescit            670

    ante pedes ensis Phrygius iacet, ordine centum
    stant arae caelique deis Ereboque potenti.
    hic, crine effuso, atque Hennaeae numina diuae
    atque Acheronta uocat Stygia cum ueste sacerdos.            675
    immugit tellus rumpitque horrenda per umbras
    sibila; inaccensi flagrant altaribus ignes.
    tum magico uolitant cantu per inania manes
    exciti, uultusque in marmore sudat Elissae.
    Hannibal haec patrio iussu ad penetralia fertur,            680
    ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar.
    non ille euhantis Massylae palluit iras,
    non diros templi ritus aspersaque tabo
    limina et audito surgentis carmine flammas.
          Olli permulcens genitor caput oscula libat            685
    attollitque animos hortando et talibus implet:
    'Gens recidiua Phrygum Cadmeae stirpis alumnos
    foederibus non aequa premit. si fata negarint
    dedecus id patriae nostra depellere dextra,
    haec tua sit laus, nate, uelis. age, concipe bella            690
    latura exitium Laurentibus: horreat ortus
    iam pubes Tyrrhena tuos, partusque recusent
    te surgente, puer, Latiae producere matres.'
    his acuit stimulis subicitque haud mollia dictu:
    'Romanos terra atque undis, ubi competet aetas,            695
    ferro ignique sequar Rhoeteaque fata reuoluam.
    non superi mihi, non Martem cohibentia pacta,
    non celsae obstiterint Alpes Tarpeiaque saxa.
    hanc mentem iuro nostri per numina Martis,
    per manes, regina, tuos.' tum nigra triformi            700
    hostia mactatur diuae, raptimque recludit
    spirantis artus poscens responsa sacerdos
    ac fugientem animam properatis consulit extis.
          Ast ubi quaesitas artis de more uetustae
    intrauit mentes superum, sic deinde profatur:            705
    'Aetolos late consterni milite campos
    Idaeoque lacus flagrantis sanguine cerno.
    quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,
    cuius in aerio pendent tua uertice castra!
    iamque iugis agmen rapitur: trepidantia fumant            710
    moenia, et Hesperio tellus porrecta sub axe
    Sidoniis lucet flammis. fluit ecce cruentus
    Eridanus. iacet ore truci super arma uirosque
    tertia qui tulerit sublimis opima Tonanti.

 

 

SILIUS LIBER QUARTUS

 

 

 

 

    Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes
    nubiferos montes et saxa minantia caelo
    accepisse iugum, Poenosque per inuia uectos,
    aemulaque Herculei iactantem facta laboris
    descendisse ducem. diros canit improba motus                    5
    et gliscit gressu uolucrique citatior Euro
    terrificis quatit attonitas rumoribus arces.
    adstruit auditis docilis per inania rerum
    pascere rumorem uulgi pauor: itur in acris
    bellorum raptim curas, subitusque per omnem                    10
    Ausoniam Mauors strepit et ciet arma uirosque.
    pila nouant, ac detersa rubigine saeuus
    induitur ferro splendor, niueumque repostae
    instaurant galeae coni decus; hasta iuuatur
    ammento, reuocantque noua fornace bipennis.                    15
    conseritur tegimen laterum impenetrabile, multas
    passurus dextras atque inrita uulnera, thorax.
    pars arcu inuigilant, domitat pars uerbere anhelum
    cornipedem in gyros saxoque exasperat ensem.
    nec uero muris, quibus est luctata uetustas,                    20
    ferre morantur opem; subuectant saxa cauasque
    retractant turris, edit quas longior aetas.
    hinc tela accipiunt arces, ac robora portis
    et fidos certant obices accersere silua,
    circumdant fossas. haud segnis cuncta magister                    25
    praecipitat timor, ac uastis trepidatur in agris.
    deseruere larem: portant ceruicibus aegras
    attoniti matres ducentisque ultima fila
    grandaeuos rapuere senes, tum crine soluto
    ante agitur coniunx, dextra laeuaque trahuntur                    30
    parui non aequo comitantes ordine nati.
    sic uulgus, traduntque metus, nec poscitur auctor.
    at patres, quamquam exterrent immania coepta
    inque sinu bellum, atque Alpes et peruia saxa
    decepere, tamen crudam contra aspera mentem                    35
    et magnos tollunt animos. iuuat ire periclis
    ad decus et dextra memorandum condere nomen
    quale dedit numquam rebus Fortuna secundis.
            Sed Libyae ductor tuto fouet agmina uallo
    fessa gradum multoque gelu torpentia neruos,                    40
    solandique genus, laetos ostentat ad urbem
    per campos superesse uiam, Romamque sub ictu.
    at non et rerum curas consultaque belli
    stare probat solusque nequit perferre quietem.
    armiferae quondam prisca inter tempora gentes                    45
    Ausonium inuasere latus sedesque beatas
    et metui peperere manu. mox impia bella
    Tarpeius pater et capti sensere Quirites.
    hic dum sollicitat donis et inania corda
    ac fluxam morum gentem fouet armaque iungit,                    50
    iam consul uolucri praeuectus litora classe
    Scipio Phocaicis sese referebat ab oris,
    ingentisque duces, pelagi terraeque laborem
    diuersum emensos, propiora pericula uallo
    iungebant, magnaeque aderant primordia cladis.                    55
    namque ut, conlatis admoto consule castris,
    sustulerat Fortuna moras, signumque furoris
    accensae uiso poscebant hoste cohortes:
    ~debellata procul, quaecumque uocantur Hiberis,
    ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor                    60
    uoce sonat: non Pyrenen Rhodanumue ferocem
    iussa aspernatos, Rutulam fumasse Saguntum,
    raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum
    Amphitryoniadae fuerit labor, isse sub armis
    Poenorum turmas, equitemque per ardua uectum                    65
    insultasse iugo, et fremuisse hinnitibus Alpes.
            Contra pulchra suos uocat ad discrimina consul:
    'Hostem, miles, habes fractum ambustumque niuosis
    cautibus atque aegre torpentia membra trahentem.
    en age, qui sacros montis rupesque profundas                    70
    transiluit, discat quanto stet celsius arce
    Herculea uallum, et maius sit scandere collis
    an uestros rupisse globos. det inania famae,
    dum magna fuso pugna retroque ruenti,
    qua uentum est, obstent Alpes. super ardua ductum                    75
    huc egere dei, Latios ut sanguine finis
    imbueret, tellusque hostilis conderet ossa.
    scire libet, noua nunc nobis atque altera bellum
    Carthago, anne eadem mittat, quae mersa sub aequor
    Aegatis inter uasto iacet obruta ponto.'                    80
            Haec ait atque agmen Ticini flectit ad undas.
    caeruleas Ticinus aquas et stagna uadoso
    perspicuus seruat turbari nescia fundo
    ac nitidum uiridi lente trahit amne liquorem.
    uix credas labi: ripis tam mitis opacis                    85
    argutos inter uolucrum certamine cantus
    somniferam ducit lucenti gurgite lympham.
            Iamque sub extremum noctis fugientibus umbris
    lux aderat, Somnusque suas confecerat horas.
    explorare locos consul collisque propinqui                    90
    ingenium, et campis quae sit natura, parabat.
    par studium Poeno similesque in pectore curae.
    ergo aderant rapidis equitum comitantibus alis.
            Verum ubi commoto docuerunt puluere nubes
    hostem ferre gradum, et propius propiusque sonoro                    95
    quadrupedum cornu tellus gemit, ac simul acer
    uincentum lituos hinnitus saeuit equorum,
    'Arma, uiri, rapite arma, uiri,' dux instat uterque.
    ambobus uelox uirtus geminusque cupido
    laudis et ad pugnas Martemque insania concors.                    100
            Haud mora. iam tantum campi dirimebat ab ictu
    quantum impulsa ualet comprendere lancea nodo,
    cum subitum liquida non ullis nubibus aethra
    augurium mentes oculosque ad sidera uertit.
    accipiter medio tendens a limite solis                    105
    dilectas Veneri notasque ab honore Diones
    turbabat uiolentus aues atque unguibus idem,
    idem nunc rostro, duris nunc ictibus alae,
    ter quinas dederat saeua inter uulnera leto.
    nec finis satiesue, noui sed sanguinis ardor                    110
    gliscere, et urgebat trepidam iam caede priorum
    incertamque fugae pluma labente columbam,
    donec Phoebeo ueniens Iouis ales ab ortu
    in tenuis tandem nubis dare terga coegit.
    tum uictrix laetos signa ad Romana uolatus                    115
    conuertit, prolesque ducis qua parte decora
    Scipio quassabat puerilibus arma lacertis,
    clangorem bis terque dedit, rostroque coruscae
    perstringens conum galeae se reddidit astris.
            Exclamat Liger (huic superos sentire monentis                    120
    ars fuit ac penna monstrare futura magistra):
    'Poene, bis octonos Italis in finibus annos
    audaci similis uolucri sectabere pubem
    Ausoniam multamque feres cum sanguine praedam.
    sed compesce minas: renuit tibi Daunia regna                    125
    armiger ecce Iouis. nosco te, summe deorum:
    adsis o firmesque tuae, pater, alitis omen.
    nam tibi seruantur, ni uano cassa uolatu
    mentitur superos praepes, postrema subactae
    fata, puer, Libyae et maius Carthagine nomen.'                    130
            Contra laeta Bogus Tyrio canit omina regi,
    et faustum accipitrem caesasque in nube uolucres
    Aeneadis cladem et Veneris portendere genti.
    tum dictis comitem contorquet primus in hostis
    ceu suadente deo et fatorum conscius hastam.                    135
    illa uolans patuli longe per inania campi
    ictum perdiderat spatio, ni fusus habenas
    dum primae decus adfectat decerpere pugnae
    obuia quadrupedis praeceps Catus ora tulisset.
    sic elanguescens ac iam casura petitum                    140
    inuenit uulnus caedemque accepit ab hoste
    cornus et oblatae stetit inter tempora frontis.
            Incurrunt acies, magnoque fragore per aequor
    suspendunt cuncti frenis sublime reductos
    cornipedes ultroque ferunt. erectus in auras                    145
    it sonipes rapidaque uolans per aperta procella
    tenuia uix summo uestigia puluere signat.
    Boiorum ante alias Crixo duce mobilis ala
    arietat in primos obicitque immania membra.
    ipse tumens ataui Brenni se stirpe ferebat                    150
    Crixus et in titulos Capitolia capta trahebat,
    Tarpeioque iugo demens et uertice sacro
    pensantes aurum Celtas umbone gerebat.
    colla uiri fuluo radiabant lactea torque,
    auro uirgatae uestes, manicaeque rigebant                    155
    ex auro, et simili uibrabat crista metallo.
            Sternitur impulsu uasto perculsa Camertum
    prima phalanx, spissaeque ruunt conferta per arma
    undae Boiorum: sociata examina densent
    infandi Senones, conlisaque quadrupedantum                    160
    pectoribus toto uoluuntur corpora campo.
    arua natant, altusque uirum cruor, altus equorum
    lubrica belligerae sorbet uestigia turmae.
    seminecum letum peragit grauis ungula pulsu
    et circumuolitans taetros e sanguine rores                    165
    spargit humo miserisque suo lauit arma cruore.
    spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori
    purpureo moriens uictricia sanguine tinguis.
    nam tibi, dum stimulas cornu atque in proelia mentes
    accendis renouasque uiros ad uulnera cantu,                    170
    haesit barbaricum sub anhelo gutture telum
    et clausit raucum letali uulnere murmur.
    at sonus extremo morientis fusus ab ore
    flexa pererrauit mutis iam cornua labris.
    Crixus Picentem Laurumque, nec eminus ambo,                    175
    sed gladio Laurum++Picenti rasilis hasta
    ripis lecta Padi letum tulit. auia namque
    dum petit ac laeuo meditatur fallere gyro,
    hasta uiri femur et pariter per anhela uolantis
    ilia sedit equi et geminam dedit horrida mortem.                    180
    idem sanguinea Venuli ceruice reuellens
    sternit praecipitem tepido te, Farfare, telo
    et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino,
    egregium Ausoniae decus ac memorabile nomen,
    si dent fata moras aut seruent foedera Poeni,                    185
    tum Remulum atque, olim celeberrima nomina bello,
    Tiburtis Magios Hispellatemque Metaurum
    et Clanium dubia meditantem cuspide uulnus.
            Nec locus est Tyriis belli pugnaeue, sed omnem
    Celticus impleuit campum furor. inrita nulli                    190
    spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum.
    hic inter trepidos immane Quirinius audens,
    cui fugere ignotum atque inuicta mente placebat
    rebus in aduersis exceptum pectore letum,
    cuspide flammat ecum ac dispergit gaesa lacerto,                    195
    si reserare uiam atque ad regem rumpere ferro
    detur iter, certusque necis petit omnibus ausis,
    quod nequeat sentire, decus. cadit inguine fosso
    Teutalus, et uasto quatitur sub pondere tellus.
    occumbit Sarmens, flauam qui ponere uictor                    200
    caesariem crinemque tibi, Gradiue, uouebat
    auro certantem et rutilum sub uertice nodum.
    sed Parcae intonsa non exaudita uouentem
    ad manes traxere coma. per candida membra
    it fumans cruor, et tellus perfusa rubescit.                    205
    at non tardatus iaculo occurrente Ligaunus
    inruit aduersumque uiro rotat obuius ensem
    et ferit insurgens, umero qua brachia lenti
    adnectunt nerui, decisaque uulnere dextra
    laxatis paulum moribunda pependit habenis,                    210
    dumque micans tremulo conatu lora retemptat,
    flectentem adsuetos imitatur nescia frenos.
    demetit auersi Vosegus tum colla, iubaque
    suspensam portans galeam atque inclusa perempti
    ora uiri, patrio diuos clamore salutat.                    215
            Dumque ea Gallorum populi dant funera campo,
    accitas propere castris in proelia consul
    raptabat turmas primusque ruebat in hostem
    candenti sublimis equo. trahit undique lectum
    diuitis Ausoniae iuuenem, Marsosque Coramque                    220
    Laurentumque decus iaculatoremque Sabellum
    et Gradiuicolam celso de colle Tudertem
    indutosque simul gentilia lina Faliscos,
    quosque sub Herculeis ~taciturno flumine muris
    pomifera arua creant Anienicolae Catilli,                    225
    quosque in praegelidis duratos Hernica riuis
    mittebant saxa et nebulosi rura Casini.
    ibant in Martem terrae dominantis alumni
    damnati superis nec iam reditura iuuentus.
    Scipio qua medius pugnae uorat agmina uertex                    230
    infert cornipedem atque instinctus strage suorum
    inferias caesis mactat Labarumque Padumque
    et Caunum et multo uix fusum uulnere Breucum
    Gorgoneoque Larum torquentem lumina uultu.
    occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato;                    235
    nam dum frena ferox obiecto corpore prensat
    atque aequat celsus residentis consulis ora
    ipse pedes, frontem in mediam grauis incidit ensis,
    et diuisum umeris iacuit caput. at Batus, amens
    qui luctatur equo parmaque incursibus obstat,                    240
    ictu quadrupedis fulua porrectus harena
    elisa incussis amisit calcibus ora.
    perfurit Ausonius turbata per aequora ductor,
    ceu Geticus Boreas, totum cum sustulit imo
    Icarium fundo uictor mare: nauita uasto                    245
    iactatur sparsus lacerata classe profundo,
    cunctaque canenti perfunditur aequore Cyclas.
            Crixus, ut in tenui spes exiguumque salutis,
                        . . . . . . . . . . . .                                                            248a
    armat contemptu mentem necis. horrida barba
    sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis
    albet, et adfuso squalent a puluere crines.
    inuadit Tarium uicino consule pugnas
    miscentem saeuisque uirum circumtonat armis.
    uoluitur ille solo; nam pronum effundit in armos
    fata extrema ferens abies, rapiturque pauore                    255
    tractus equi uinctis conexa ad cingula membris.
    longa cruor sparso linquit uestigia campo,
    et tremulos cuspis ductus in puluere signat.
    laudabat leti iuuenem egregiosque parabat
    ulcisci consul manis, cum dira per auris                    260
    uox uenit, et Crixum ferri clamoribus audit,
    haud notum uultu. surgit uiolentior ira
    comminus atque oculos optato in corpore figit.
    tum stimulans grato plausae ceruicis honore
    cornipedem adloquitur: 'Vulgum Martemque minorem                    265
    mox, Gargane: uocant superi ad maiora. uidesne,
    quantus eat Crixus? iam nunc tibi praemia pono
    illum Sidonio fulgentem ardore tapeta,
    barbaricum decus, et fuluis donabere frenis.'
    sic fatus, magno Crixum clamore ciebat                    270
    in pugnam ac uacuo poscebat proelia campo.
    nec detractantem par ira accenderat hostem.
    ut iussae cessere retro spatiumque dederunt
    hinc atque hinc alae et medio stetit aequore pugna,
    quantus Phlegraeis Telluris alumnus in aruis                    275
    mouit signa Mimas caelumque exterruit armis,
    tantus semifero Crixus sub pectore murmur
    torquet et horrisonis ululatibus erigit iras:
    'Nemone incensae captaeque superfuit urbi,
    ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma,                    280
    narraret, dextras? disce en nunc' inquit et una
    contorquet nodis et obusto robore diram
    uel portas quassare trabem. sonat illa tremendum,
    at nimio iactu seruasse improuida campi
    distantis spatium propiorem transuolat hostem.                    285
    cui consul: 'Ferre haec umbris proauoque memento,
    quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique
    haud licitum sacri Capitolia cernere montis.'
    tum nodo cursuque leui simul adiuuat hastam,
    dignum mole uiri nisus. fugit illa per oras                    290
    multiplicis lini subtextaque tegmina neruis
    atque altum tota metitur cuspide pectus.
    procumbit lata porrectus in arua ruina,
    et percussa gemit tellus ingentibus armis.
    haud aliter structo Tyrrhena ad litora saxo                    295
    pugnatura fretis subter caecisque procellis,
    pila immane sonans impingitur ardua ponto:
    immugit Nereus, diuisaque caerula pulsu
    inlisum accipiunt irata sub aequora montem.
    ductore amisso pedibus se credere Celtae:                    300
    una spes anima tantusque pependerat ardor.
    ac ueluti, summo uenator densa Picano
    cum lustra exagitat spissisque cubilibus atram
    immittit passim dumosa per inuia pestem,
    dum tacitas uires et flammam colligit ignis,                    305
    nigranti piceus sensim caligine uertex
    uoluitur et pingui contorquet nubila fumo:
    mox subita in toto lucent incendia monte,
    fit sonitus, fugere ferae, fugere uolucres,
    atque ima longe trepidant in ualle iuuencae.                    310
            At Mago, ut uertisse globos primumque laborem,
    qui solus genti est, cas<s>um uidet, arma suorum
    ac patrium in pugnas equitem uocat. undique nudi
    adsiliunt frenis infrenatique manipli.
    nunc Itali in tergum uersis referuntur habenis,                    315
    nunc rursus Tyrias retro pauor auehit alas,
    aut illi dextros lunatis flexibus orbes,
    aut illi laeuos sinuant in cornua gyros.
    texunt alterno glomerata uolumina cursu
    atque eadem refuga cedentes arte resoluunt.                    320
    hac pontum uice, ubi exercet discordia uentos,
    fert Boreas Eurusque refert molemque profundi
    nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant.
            Aduolat aurato praefulgens murice ductor
    Sidonius, circaque Metus Terrorque Furorque.                    325
    isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem
    extulit et magno percussit lumine campos,
    spes uirtusque cadunt, trepidaque a mente recedit
    uertere terga pudor, nec leti cura decori,
    sed fugere infixum est, terraeque optantur hiatus.                    330
    sic, ubi Caucaseis tigris se protulit antris,
    linquuntur campi, et tutas petit omne latebras
    turbatum insano uultu pecus: illa pererrat
    desertas uictrix uallis, iamque ora reducto
    paulatim nudat rictu, ut praesentia mandens                    335
    corpora, et immani stragem meditatur hiatu.
    non illum Metabus, non illum celsior Vfens
    euasere tamen, quamuis hic alite planta,
    hic ope cornipedis totis ferretur habenis.
    nam Metabum ad manis demisit cuspide fulgens                    340
    fraxinus, Vfentem conlapsum poplite caeso
    ensis obit laudemque pedum cum sanguine ademit.
    iamque dedit leto Sthenium Laurumque domoque
    Collinum gelida, uiridi quem Fucinus antro
    nutrierat dederatque lacum tramittere nando.                    345
    fit socius leti coniecta Massicus hasta,
    uitiferi sacro generatus uertice montis
    et Liris nutritus aquis, qui f<r>onte quieta
    dissimulat cursum ac nullo mutabilis imbri
    perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas.                    350
    [exoritur rabies caedum, ac uix tela furori
    sufficiunt. teritur iunctis umbonibus umbo,
    pesque pedem premit, et nutantes casside cristae
    hostilem tremulo pulsant conamine frontem.]
            Tergemini primam ante aciem fera proelia fratres                    355
    miscebant, quos Ledaeo Sidonia Barce
    Xant<h>ippo felix uteri inter bella crearat.
    res Graiae ductorque parens ac nobile Amyclae
    nomen et iniectus Spartanis colla catenis
    Regulus inflabant ueteri praecordia fama.                    360
    Marte probare genus factisque Lacona parentem
    ardebant gelidosque dehinc inuisere montis
    Taygeta et tandem bellis innare subactis
    Eurotan patrium ritusque uidere Lycurgi.
    sed Spartam penetrare deus fratresque negarunt                    365
    Ausonii, totidem numero, quos miserat altis
    Egeriae genitos immitis Aricia lucis,
    aetatis mentisque pares; at non dabat ultra
    Clotho dura lacus aramque uidere Dianae.
    namque ut in aduersos impacti turbine pugnae                    370
    Eumachus et Critias et laetus nomine patris
    Xanthippus iunxere gradus, (ceu bella leones
    inter se furibunda mouent et murmure anhelo
    squalentis campos ac longa mapalia complent:
    omnis in occultas rupis atque auia pernix                    375
    Maurus saxa fugit, coniunxque Libyssa profuso
    uagitum cohibens suspendit ab ubere natos;
    illi dira fremunt, perfractaque in ore cruento
    ossa sonant, pugnantque feri<s> sub dentibus artus)
    haud secus Egeriae pubes, hinc Virbius acer,                    380
    hinc Capys, adsiliunt paribusque Albanus in armis.
    subsidens paulum perfossa proruit aluo
    Albanum Critias: ast illi cuncta repente
    implerunt clipeum miserando uis<c>era lapsu.
    Eumachus inde Capyn++sed tota mole tenebat                    385
    ceu fixum membris tegimen; tamen improbus ensis
    adnexam parmae decidit uulnere laeuam,
    inque suo pressa est non reddens tegmina nisu
    infelix manus atque haesit labentibus armis.
    ultima restabat fusis iam palma duobus                    390
    Virbius. huic trepidos simulanti ducere gressus
    Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta,
    et tandem aequatae geminato funere pugnae.
    inde alterna uiris transegit pectora mucro,
    inque uicem erepta posuerunt proelia uita.                    395
    felices leti, pietas quos addidit umbris!
    optabunt similes uenientia saecula fratres,
    aeternumque decus memori celebrabitur aeuo,
    si modo ferre diem serosque uidere nepotes
    carmina nostra ualent, nec famam inuidit Apollo.                    400
            At consul toto palantis aequore turmas
    uoce tenet, dum uoce uiget: 'Quo signa refertis?
    quis uos heu uobis pauor abstulit? horrida primi
    si sors uisa loci pugnaeque lacessere frontem,
    post me state uiri et pulsa formidine tantum                    405
    aspicite! has dextras capti genuere parentes
    quas fugitis. quae spes uictis? Alpesne petemus?
    ipsam turrigero portantem uertice muros
    credite summissas Romam nunc tendere palmas.
    natorum passim raptus caedemque parentum                    410
    Vestalisque focos extingui sanguine cerno.
    hoc arcete nefas!' postquam inter talia crebro
    clamore obtusae crassoque a puluere fauces,
    hinc laeua frenos, hinc dextra corripit arma
    et latum obiectat pectus strictumque minatur                    415
    nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem.
            Quas acies alto genitor dum spectat Olympo,
    consulis egregii mouere pericula mentem.
    Gradiuum uocat et patrio sic ore profatur:
    'Magnanimi me, nate, uiri, ni bella capessis                    420
    haud dubie extremus, terret labor: eripe pugnae
    ardentem, oblitumque sui dulcedine caedum
    siste ducem Libyae; nam plus petit improbus uno
    consulis exitio tota quam strage cadentum.
    praeterea, cernis, tenerae qui proelia dextrae                    425
    iam credit puer atque annos transcendere factis
    molitur longumque putat pubescere bello,
    te duce primitias pugnae, te magna magistro
    audeat et primum hoc uincat, seruasse parentem.'
            Haec rerum sator. at Mauors in proelia currus                    430
    Odrysia tellure uocat. tum fulminis atri
    spargentem flammas clipeum galeamque deorum
    haud ulli facilem multoque labore Cyclopum
    sudatum thoraca capit quassatque per auras
    Titanum bello satiatam sanguinis hastam                    435
    atque implet curru campos. exercitus una
    Irarum Eumenidesque simul letique cruenti
    innumerae facies, frenisque operata regendis
    quadriiugos atro stimulat Bellona flagello.
    fertur ab immenso tempestas horrida caelo                    440
    nigrantisque globos et turbida nubila torquens
    inuoluit terras. quatitur Saturnia sedes
    ingressu tremefacta dei, ripasque relinquit
    audito curru fontique relabitur amnis.
            Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes                    445
    cinxerat et Tyrio regi noua dona parabat
    armorum spolium ac rorantia consulis ora.
    stabat Fortunae non cedere certus et acri
    mole retorquebat crudescens caedibus hastas,
    iamque suo, iamque hostili perfusa cruore                    450
    membra madent, cecidere iubae, gyroque per orbem
    artato Garamas iaculis propioribus instat
    ~et librat saeua coniectum cuspide ferrum.
    hic puer ut patrio defixum corpore telum
    conspexit, maduere genae, subitoque trementem                    455
    corripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit.
    bis conatus erat praecurrere fata parentis
    conuersa in semet dextra, bis transtulit iras
    in Poenos Mauors. fertur per tela, per hostis
    intrepidus puer et Gradiuum passibus aequat.                    460
    continuo cessere globi, latusque repente
    apparet campo limes. metit agmina tectus
    caelesti clipeo et sternit super arma iacentum
    corporaque auctorem teli multasque paternos
    ante oculos animas, optata piacula, mactat.                    465
    tunc rapta propere duris ex ossibus hasta
    innixum ceruice ferens umeroque parentem
    emicat. attonitae tanta ad spectacula turmae
    tela tenent, ceditque loco Libys asper, et omnis
    late cedit Hiber, pietasque insignis et aetas                    470
    belligeris fecit miranda silentia campis.
    tum celso e curru Mauors 'Carthaginis arces
    excindes' inquit 'Tyriosque ad foedera coges.
    nulla tamen longo tanta exorietur in aeuo
    lux tibi, care puer. macte, o macte indole sacra,                    475
    uera Iouis proles. et adhuc maiora supersunt,
    sed nequeunt meliora dari.' tum nubila Mauors
    aetheraque emenso terras iam sole capessit,
    et fessas acies castris clausere tenebrae.
            Condebat noctem deuexo Cynthia curru                    480
    fraternis adflata rotis, et ab aequore Eoo
    surgebant roseae media inter caerula flammae.
    at consul tristis campos Poenisque secundam
    planitiem metuens Trebiam collisque petebat.
    iamque dies rapti cursu nauoque labore,                    485
    et medio abruptus fluitabat in amne solutis
    pons uinclis, qui Dardanium trauexerat agmen,
    Eridani rapidas aderat cum Poenus ad undas.
    dumque uada et mollis aditus per deuia flexo
    circuitu petit et stagni languentia quaerit,                    490
    interdum rapta uicinis saltibus alno
    flumineam texit, qua trauehat agmina, classem:
    ecce aderat Trebiaeque simul uicina tenebat
    Trinacrio accitus per caerula longa Peloro,
    Gracchorum proles, consul. gens inclita magno                    495
    atque animosa uiro, multusque in imagine claris
    praefulgebat auus titulis bellique domique.
            Nec Poeni positis trans amnem in gramine castris
    deerant. namque animos stimulabant prospera rerum
    increpitansque super ductor: 'Quis tertius urbi                    500
    iam superest consul? quaenam altera restat in armis
    Sicania? en omnes Latiae Daunique nepotum
    conuenere manus. feriant nunc foedera mecum
    ductores Italum ac leges et pacta reposcant.
    at tu, donata tela inter Martia luce,                    505
    infelix animae, sic, sic uiuasque tuoque
    des iterum hanc laudem nato; nec fine sub aeui
    oppetere in bello detur, cum fata uocabunt.
    pugnantem cecidisse meum est.' haec personat ardens.
    inde leui iaculo Massylumque impiger alis                    510
    castra sub ipsa datis inritat et elicit hostem.
            Nec Latius uallo miles debere salutem
    fas putat aut clausas pulsari cuspide portas.
    erumpunt, cunctisque prior uolat aggere aperto
    degener haud Gracchis consul. quatit aura comantis                    515
    cassidis Auruncae cristas, umeroque refulget
    sanguinei patrium saguli decus. agmina magno
    respectans clamore uocat, quaque obuia densos
    artat turba globos rumpens iter aequore fertur,
    ut torrens celsi praeceps e uertice Pindi                    520
    cum sonitu ruit in campos magnoque fragore
    auulsum montis uoluit latus: obuia passim
    armenta immanesque ferae siluaeque trahuntur,
    spumea saxosis clamat conuallibus unda.
            Non, mihi Maeoniae redeat si gloria linguae                    525
    centenasque pater det Phoebus fundere uoces,
    tot caedes proferre queam, quot dextera magni
    consulis aut contra Tyriae furor edidit irae.
    Murranum ductor Libyae, ductorque Phalantum
    Ausonius, gnaros belli ueteresque laborum,                    530
    alter in alterius fuderunt comminus ore.
    monte procelloso Murranum miserat Anxur,
    Tritonis ~niueo te sacra, Phalante, profundo.
    ut primum insigni fulsit uelamine consul,
    quamquam orbus partem uisus unoque Cupencus                    535
    lumine sufficiens bellis citat improbus hastam
    et summae figit tremebundam margine parmae.
    cui consul (namque ira coquit): 'Pone, improbe, quicquid
    restat in ore fero et truncata fronte relucet.'
    sic ait intorquens derecto turbine robur                    540
    et dirum tota tramittit cuspide lumen.
    nec leuior dextra generatus Hamilcare saeuit.
    huic cadit infelix niueis Varenus in armis,
    Meuanas Varenus, arat cui diuitis uber
    campi Fulginia et patulis Clitumnus in aruis                    545
    candentis gelido perfundit flumine tauros.
    sed tristes superi, atque ingrata maxima cura
    uictima Tarpeio frustra nutrita Tonanti.
    instat Hiber leuis et leuior discurrere Maurus.
    hinc pila, hinc Libycae certant subtexere cornus                    550
    densa nube polum, quantumque interiacet aequi
    ad ripas campi, tantum uibrantia condunt
    tela, nec artatis locus est in morte cadendi.
            Allius, Argyripa Daunique profectus ab aruis
    uenator, rudibus iaculis et Iapyge campum                    555
    persultabat equo, mediosque inuectus in hostis,
    Apula non uana torquebat spicula dextra.
    huic horret thorax Samnitis pellibus ursae,
    et galea annosi uallatur dentibus apri.
    uerum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret                    560
    in nemore aut agitet Gargano terga ferarum,
    hinc Mago, hinc saeuus pariter uidere Maharbal,
    ut subigente fame diuersis rupibus ursi
    inuadunt trepidum gemina inter proelia taurum,
    nec partem praedae patitur furor, haud secus acer                    565
    hinc atque hinc iaculo deuoluitur Allius acto:
    it stridens per utrumque latus Maurusia taxus.
    obuia tum medio sonuerunt spicula corde,
    incertumque fuit, letum cui cederet hastae.
    et iam dispersis Romana per agmina signis                    570
    palantis agit ad ripas, miserabile, Poenus
    impellens trepidos fluuioque immergere certat.
            Tum Trebia infausto noua proelia gurgite fessis
    incohat ac precibus Iunonis suscitat undas.
    haurit subsidens fugientum corpora tellus                    575
    infidaque soli frustrata uoragine sorbet.
    nec niti lentoque datur conuellere limo
    mersa pedum penitus uestigia: labe tenaci
    haerent deuincti gressus, resolutaque ripa
    implicat aut caeca prosternit fraude paludis.                    580
    iamque alius super atque alius per lubrica surgens
    dum sibi quisque uiam per inextricabile litus
    praeripit et putri luctatur caespite, lapsi
    occumbunt seseque sua pressere ruina.
    ille celer nandi iamiamque adprendere tuta                    585
    dum parat et celso conisus corpore prensat
    gramina summa manu liquidisque emergit ab undis,
    contorta ripae pendens adfigitur hasta.
    hic hostem orbatus telo complectitur ulnis
    luctantemque uado permixta morte coercet.                    590
    mille simul leti facies. Ligus occidit aruis,
    sed proiecta uiri lymphis fluuialibus ora
    sanguineum hauserunt longis singultibus amnem.
    enabat tandem medio uix gurgite pulcher
    Irpinus sociumque manus clamore uocabat,                    595
    cum rapidis inlatus aquis et uulnere multo
    impulit asper equus fessumque sub aequora mersit.
            Accumula<t> clades subito conspecta per undas
    uis elephantorum turrito concita dorso.
    namque uadis rapitur praeceps, ceu proruta cautes                    600
    auulsi montis, Trebiamque insueta timentem
    prae se pectore agit spumantique incubat alueo.
    explorant aduersa uiros, perque aspera duro
    nititur ad laudem uirtus interrita cliuo.
    namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem                    605
    et famae nudam impatiens 'Spectabimur,' inquit
    'nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum.
    experiar, sitne in terris, domitare quod ensis
    non queat Ausonius Tyrrhenaue permeet hasta.'
    tum iacit adsurgens dextroque in lumine sistit                    610
    spicula saeua ferae telumque in uulnere linquit.
    stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum
    belua prosequitur laceramque cruore profuso
    attollit frontem ac lapso dat terga magistro.
    tum uero inuadunt iaculis crebraque sagitta,                    615
    ausi iam sperare necem, immensosque per armos
    et laterum extentus uenit atra cuspide uulnus.
    stat multa in tergo et nigranti lancea dorso,
    ac siluam ingentem concusso corpore uibrat,
    donec consumptis longo certamine telis                    620
    concidit et clausit magna uada pressa ruina.
            Ecce per aduersum, quamquam tardata morantur
    uulnere membra uirum, subit implacabilis amnem
    Scipio et innumeris infestat caedibus hostem.
    corporibus clipeisque simul galeisque cadentum                    625
    contegitur Trebia, et uix cernere linquitur undas.
    Mazaeus iaculo, Gestar prosternitur ense,
    tum Pelopeus auis Cyrenes incola Thelgon.
    huic torquet rapido correptum e gurgite pilum
    et quantum longo ferri tenuata rigore                    630
    procedit cuspis per hiantia transigit ora.
    pulsati ligno sonuere in uulnere dentes.
    nec leto quaesita quies: turgentia membra
    Eridano Trebia, Eridanus dedit aequoris undis.
    tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato.                    635
    quid domus Hesperidum aut luci iuuere dearum,
    fuluos aurifera seruantes arbore ramos?
            Intumuit Trebia et stagnis se sustulit imis
    iamque ferox totum propellit gurgite fontem
    atque omnis torquet uires. furit unda sonoris                    640
    uerticibus, sequiturque nouus cum murmure torrens.
    sensit et accensa ductor uiolentius ira
    'Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, poenas
    exsolues:' inquit 'lacerum per Gallica riuis
    dispergam rura atque amnis tibi nomina demam,                    645
    quoque aperis te fonte, premam, nec tangere ripas
    inlabique Pado dabitur. quaenam ista repente
    Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?'
            Talia iactantem consurgens agger aquarum
    impulit atque umeros curuato gurgite pressit.                    650
    arduus aduersa mole incurrentibus undis
    stat ductor clipeoque ruentem sustulit amnem.
    necnon a tergo fluctus stridente procella
    spumeus inrorat summas aspergine cristas.
    ire uadis stabilemque uetat defigere gressum                    655
    subducta tellure deus, percussaque longe
    raucum saxa sonant, undaeque ad bella parentis
    excitae pugnant, et ripas perdidit amnis.
    tum madidos crinis et glauca fronde reuinctum
    attollit cum uoce caput: 'Poenasne superbas                    660
    insuper et nomen Trebiae delere minaris,
    o regnis inimice meis? quot corpora porto
    dextra fusa tua! clipeis galeisque uirorum,
    quos mactas, artatus iter cursumque reliqui.
    caede, uides, stagna alta rubent retroque feruntur.                    665
    adde modum dextrae aut campis incumbe propinquis.'
            Haec, Venere adiuncta, tumulo spectabat ab alto
    Mulciber obscurae tectus caligine nubis,
    ingrauat ad caelum sublatis Scipio palmis:
    'Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma,                    670
    talin me leto tanta inter proelia nuper
    seruastis? fortine animam hanc excindere dextra
    indignum est uisum? redde o me, nate, periclis,
    redde hosti! liceat bellanti accersere mortem
    quam patriae fratrique probem.' tum percita dictis                    675
    ingemuit Venus et rapidas derexit in amnem
    coniugis inuicti uires. agit undique flammas
    dispersus ripis ignis multosque per annos
    nutritas fluuio populatur feruidus umbras.
    uritur omne nemus, lucosque effusus in altos                    680
    immissis crepitat uictor Vulcanus habenis.
    iamque ambusta comas abies, iam pinus et alni,
    iam solo restans trunco dimisit in altum
    populus adsuetas ramis habitare uolucres.
    flamma uorax imo penitus de gurgite tractos                    685
    absorbet latices, saeuoque urgente uapore
    siccus inarescit ripis cruor. horrida late
    scinditur in rimas et hiatu rupta dehiscit
    tellus, ac stagnis altae sedere fauillae.
            Miratur pater aeternos cessare repente                    690
    Eridanus cursus, Nympharumque intima maestus
    impleuit chorus attonitis ululatibus antra.
    ter caput ambustum conantem attollere iacta
    lampade Vulcanus mersit fumantibus undis,
    ter correpta dei crines nudauit harundo.                    695
    tum demum admissae uoces et uota precantis,
    orantique datum ripas seruare prioris,
    ac tandem a Trebia reuocauit Scipio fessas
    munitum in collem Graccho comitante cohortes.
    at Poenus multo fluuium ueneratus honore                    700
    gramineas undis statuit socialibus aras,
    nescius heu, quanto superi maiora mouerent,
    et quos Ausoniae luctus, Trasimenne, parares.
            Boiorum nuper populos turbauerat armis
    Flaminius, facilisque uiro tum gloria belli,                    705
    corde leuem atque astus inopem contundere gentem.
    sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno.
    hunc laeuis urbi genitum ad fatalia damna
    ominibus parat imperio Saturnia fesso
    ductorem dignumque uirum ueniente ruina.                    710
    inde ubi prima dies iuris, clauumque regendae
    inuasit patriae, ac sub nutu castra fuere,
    ut pelagi rudis et pontum tractare per artem
    nescius, accepit miserae si iura carinae,
    uentorum tenet ipse uicem cunctisque procellis                    715
    dat iactare ratem: fertur uaga gurgite puppis
    ipsius in scopulos dextra impellente magistri++
    ergo agitur raptis praeceps exercitus armis
    Lydorum <in> populos sedemque ab origine prisci
    sacratam Corythi iunctosque a sanguine auorum                    720
    Maeonios Italis permixta stirpe colonos.
            Nec regem Afrorum noscenda ad coepta moratur
    laude super tanta monitor deus. omnia somni
    condiderant aegrisque dabant obliuia curis,
    cum Iuno in stagni numen conuersa propinqui                    725
    et madidae frontis crinis circumdata fronde
    populea stimulat subitis praecordia curis
    ac rumpit ducis haud spernenda uoce quietem:
    'O felix famae et Latio lacrimabile nomen
    Hannibal, Ausoniae si te Fortuna creasset                    730
    ad magnos uenture deos, cur fata tenemus?
    pelle moras. breuis est magni Fortuna fauoris.
    quantum uouisti, cum Dardana bella parenti
    iurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum
    sanguinis, et patrias satiabis caedibus umbras.                    735
    nobis persolues meritos securus honores.
    namque ego sum celsis quem cinctum montibus ambit
    Tmolo missa manus, stagnis Trasimennus opacis.'
            His agitur monitis et laetam numine pubem
    protinus aerii praeceps rapit aggere montis.                    740
    horrebat glacie saxa inter lubrica summo
    piniferum caelo miscens caput Apenninus.
    condiderat nix alta trabes, et uertice celso
    canus apex stricta surgebat ad astra pruina.
    ire iubet. prior extingui labique uidetur                    745
    gloria, post Alpes si stetur montibus ullis.
    scandunt praerupti nimbosa cacumina saxi.
    nec superasse iugum finit mulcetue laborem:
    plana natant, putrique gelu liquentibus undis
    inuia limosa restagnant arua palude.                    750
    iamque ducis nudus tanta inter inhospita uertex
    saeuitia quatitur caeli, manante per ora
    perque genas oculo. facilis spreuisse medentis
    optatum bene credit emi quocumque periclo
    bellandi tempus. non frontis parcit honori,                    755
    dum ne perdat iter, non cetera membra moratur
    in pretium belli dare, si uictoria poscat,
    satque putat lucis, Capitolia cernere uictor
    qua petat atque Italum feriat qua comminus hostem.
    talia perpessi tandem inter saeua locorum                    760
    optatos uenere lacus, ubi deinde per arma
    sumeret amissi numerosa piacula uisus.
            Ecce autem patres aderant Carthagine missi.
    causa uiae non parua uiris, nec laeta ferebant.
    mos fuit in populis, quos condidit aduena Dido,                    765
    poscere caede deos ueniam ac flagrantibus aris
    (infandum dictu) paruos imponere natos.
    urna reducebat miserandos annua casus
    sacra Thoanteae ritusque imitata Dianae.
    cui fato sortique deum de more petebat                    770
    Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon.
    sed propior metus armati ductoris ab ira
    et magna ante oculos stabat redeuntis imago.
    asperat haec, foedata genas lacerataque crinis,
    atque urbem complet maesti clamoris Imilce,                    775
    Edonis ut Pangaea super trieteride mota
    it iuga et inclusum suspirat pectore Bacchum.
    ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres
    clamat: 'Io coniunx, quocumque in cardine mundi
    bella moues, huc signa refer. uiolentior hic est,                    780
    hic hostis propior. tu nunc fortasse sub ipsis
    urbis Dardaniae muris uibrantia tela
    excipis intrepidus clipeo saeuamque coruscans
    lampada Tarpeis infers incendia tectis.
    interea tibi prima domus atque unica proles                    785
    heu gremio in patriae Stygias raptatur ad aras.
    i nunc, Ausonios ferro populare penates
    et uetitas molire uias. i, pacta resigna
    per cunctos iurata deos. sic praemia reddit
    Carthago et talis iam nunc tibi soluit honores.                    790
    quae porro haec pietas delubra aspergere tabo?
    heu primae scelerum causae mortalibus aegris,
    naturam nescire deum! iusta ite precari
    ture pio caedumque feros auertite ritus.
    mite et cognatum est homini deus. hactenus, oro,                    795
    sit satis ante aras caesos uidisse iuuencos.
    aut si uelle nefas superos fixumque sedetque,
    me, me, quae genui, uestris absumite uotis.
    cur spoliare iuuat Libycas hac indole terras?
    an flendae magis Aegates et mersa profundo                    800
    Punica regna forent, olim si sorte cruenta
    esset tanta mei uirtus praerepta mariti?'
    haec dubios uario diuumque hominisque timore
    ad cauta inlexere patres, ipsique relictum
    abnueret sortem an superum pareret honori.                    805
    tum uero trepidare metu uix compos Imilce,
    magnanimi metuens immitia corda mariti.
            His auide auditis ductor sic deinde profatur:
    'Quid tibi pro tanto non impar munere soluat
    Hannibal aequatus superis? quae praemia digna                    810
    inueniam, Carthago parens? noctemque diemque
    arma feram, templisque tuis hinc plurima faxo
    hostia ab Ausonio ueniat generosa Quirino.
    at puer armorum et belli seruabitur heres.
    spes, o nate, meae Tyriarumque unica rerum,                    815
    Hesperia minitante, salus, terraque fretoque
    certare Aeneadis dum stabit uita memento.
    perge (patent Alpes) nostroque incumbe labori.
    uos quoque, di patrii, quorum delubra piantur
    caedibus atque coli gaudent formidine matrum,                    820
    huc laetos uultus totasque aduertite mentes.
    namque paro sacra et maioris molior aras.
    tu, Mago, aduersi conside in uertice montis,
    tu laeuos propior collis accede, Choaspe,
    ad claustra et fauces ducat per opaca Sychaeus.                    825
    ast ego te, Trasimenne, uago cum milite praeceps
    lustrabo et superis quaeram libamina belli.
    namque haud parua deus promissis spondet apertis,
    quae spectata, uiri, patriam referatis in urbem.'

     

     

     

     

Indice Libri - Freenfo.net